कालीकोट — छोरा जन्मिएको खुसीयालीमा नरहरिनाथ–३ भैसाखालका जैसिगे विश्वकर्माले गत बिहीबार कुमालगाउँको स्वास्थ्य चौकीसम्म हुड्के नचाउँदै पञ्चेबाजामा नवजात शिशुलाई स्वागत गरे । छोरी जन्मिँदा खासै वास्ता नगर्ने छिमेकी पनि उनको छोराको पर्छो (स्वागत) गर्न लाम लागेर डाँडामाडुस्थित प्राथमिक स्वास्थ्य केन्द्र कुमालगाउँ पुगे ।
सबै गाउँलेले नाचगान गर्दै पञ्चेबाजा बजाउँदै नवजात शिशु र पत्नी अमनालाई घर ल्याए । छोरी जन्मिँदा खासै चहलपहल नहुने यहाँका गाउँबस्तीमा छोरा जन्मिँदा निकै तामझाम हुने गरेको छ । छोरा जन्माउने आमाको गलामा समेत घरपरिवारले नगद रुपैयाँको माला लगाइदिए । ‘नाति पाउन्या (जन्माउने) बुहारीकन त माला लाइनै (लगाउनै) पड्यो (पर्यो),’ अमनाका ससुरा मनवीरे विकले स्थानीय लवजमा भने, ‘घर पुग्यापछि खसी पनि ढाल्न्या (काट्ने) हो ।’ कालीकोटका गाउँगाउँमा छोरा जन्मिदैदेखि विभेद झल्किने गरी सकीनसकी खर्च गर्ने चलनले छोराछोरीबीचको चर्को विभेद वर्षौंदेखि कायमै छ ।
जति छोरी जन्मिए पनि छोरा नजन्मिँदासम्म परिवार नियोजनका स्थायी वा अस्थायी साधन प्रयोग नगर्ने, दोस्रो विवाह गर्ने चलनमा केही कमी भए पनि अझै हट्न सकेको छैन । खाडाचक्र–४ का ३५ वर्षीय खड्क विश्वकर्माका ५ छोरी छन् । तर छोरा नजन्मिएकाले अझै परिवार नियोजन गरेका छैनन् । उनी छोरा नजन्मिँदासम्म परिवार नियोजन नगर्ने बताउँछन् । उनी छोरा नजन्मिनुमा आफ्नो भाग्यको दोष देखाउँछन् । ‘वंश थाम्ने छोरा चाहियो भन्दै गाउँमा सबैले हेला गर्छन्,’ उनले भने, ‘भाग्यमै नभएपछि मैले के गर्ने ?’
शिक्षा, चेतना र गरिबीजस्ता समस्याले कालीकोटमा सामाजिक विभेद अझै हट्न नसकेको खाडाचक्र नगरपालिकाकी महिला तथा बालबालिका शाखा प्रमुख रिता चौलागार्इं पाण्डेले बताइन् । उनका अनुसार लैगिंक हिंसा कम गर्न नगरपालिकाले यस वर्ष विभिन्न अभियान सञ्चालन गरेको छ । तर सबै अभियान निरर्थक बन्दै गएको उनको गुनासो छ । ‘हामी दिउँसो अभियान सञ्चालन गर्छौं तर साँझ मदिरा सेवन गरेर दैनिकजसो घरेलु हिंसा गर्ने प्रवृत्ति बढिरहेको छ,’ उनले भनिन्, ‘नयाँ पुस्तामा लैंगिक तथा जातीय विभेद, महिनाबारी स्वच्छता, परम्परागत रुढिवादी चलनलगायतमा कमी आए पनि पुरानो पुस्तामा उस्तै व्यवहार छ ।’
खाडाचक्र नगरसभाले दुई वर्ष छोराछोरीबीचको विभेद कम गर्न दुई छोरी मात्र जन्माएर स्थायी रूपमा परिवार नियोजन गर्ने दम्पतीलाई १ लाख रुपैयाँ पुरस्कार दिने नीति ल्यायो । आफ्नो कार्यकालमा कोही पनि पुरस्कार दाबी गर्न नआएको नगरपालिकाकी पूर्वउपप्रमुख विजया विष्टले बताइन् । लैंगिक विभेद कम गर्न छोरीको शिक्षामा जोड दिनुपर्ने उनको भनाइ छ ।
छोराछोरीबीचको चरम विभेदले नै महिला हिंसाका घटना हुने गरेको मनोविर्मशकर्ता दीपा खत्रीले बताइन् । ‘बालविवाह, बहुविवाह र अनमेल विवाहले महिला पीडित छन्,’ उनले भनिन्, ‘छोरा जन्माइनस् भनेर कुटपिट गर्ने, सौता हाल्ने र घरबाट निकाल्ने समस्या कायमै छन् ।’ उनले कालीकोटमा बालविवाहको समस्या पनि भयावह रहेको सुनाइन् ।
साउनयता मात्र कालीकोटमा महिला हिंसाका २१ वटा घटना दर्ता भएको जिल्ला प्रहरी कार्यालयको तथ्यांक छ । महिला हिंसा र बालबालिकामाथिका अपराध प्रहरीले गम्भीरतापूर्वक लिएर पीडितलाई न्याय दिलाउन सहयोग गर्ने गरेको जिल्ला प्रहरी प्रमुख डीएसपी जयश्वर रिमालले बताए । ‘महिला र बालबालिकामाथिमा अपराधमा प्रहरीले कसैलाई छुट दिँदैन,’ उनले भने, ‘अहिले हिंसाका सामान्य घटनामा सम्झाइबुझाइ गरे पनि महिलाहिंसा, जबरजस्ती करणीका घटना प्रक्रियामा गएका छन् ।’
बालविवाह गर्नेमा छोरी बढी
कालीकोटमा विगतको जस्तो १२/१५ वर्षमै विवाह गर्ने दरमा कमी आए पनि २० वर्ष नपुग्दै विवाह गर्ने अझै ६२ प्रतिशत छन् । त्यसमा पनि ८० प्रतिशत बालिका रहेको जिल्ला समन्वय समितिले गत वर्ष गरेको अध्ययनले देखाएको छ । समितिका अनुसार जिल्लाका ५ वटा स्थानीय तह नरहरिनाथ, सान्नीत्रिवेणी, रास्कोट, शुभकालिका र तिलागुफामा गरिएको सर्वेअनुसार बालविवाह दलित समुदायमा बढी छ ।
पहिलेजस्तो घरपरिवारले मागेर बाजागाजा बजाउँदै बालविवाह गर्नेको संख्या नगन्य भए पनि आफैं भागेर ९२ प्रतिशत विवाह हुने गरेको बालअधिकार र बाल संरक्षणको क्षेत्रमा क्रियाशील अधिकारकर्मी बाले विश्वकर्माले बताए । बालविवाहलाई समाजले अपराधका रूपमा नलिएर परम्परा र चलनको रूपमा स्वीकार गरेकाले न्यूनीकरण हुन नसकेको प्लान इन्टरनेसनलका कार्यक्रम विशेषज्ञ कविता चापागाईंले बताइन् । उनले बालविवाह नै महिला हिंसाको प्रमुख कारक रहेको बताइन् । उनका अनुसार किशोरको तुलनामा कम उमेरमा विवाह गर्ने किशोरी बढी छन् ।
प्रकाशित : मंसिर १६, २०७९ १२:२३
