कोइलाबासमा कोइला छैन । दाङ सदरमुकाम घोराहीदेखि २१ किमि उत्तरका पहाडमा कोइलाखानी छन् । त्यहाँ २७ वर्षदेखि कोइला उत्खनन भइरहेको छ । तर कोइलाबास कोइलाबिनै ७२ वर्षदेखि चर्चित छ ।

कोइलाबास कुनै बेला देशकै ठूलो नाकाका रूपमा परिचित थियो । राज्यविरुद्ध विद्रोहको आक्रोश पोख्ने माध्यमका रूपमा पनि यो पटक–पटक चिनियो । गोबरडिहाका भक्तनारायण चौधरी नेतृत्वको मुक्ति सेनाले ००७ सालमा कोइलाबासमा आक्रमण गरेको थियो । ०१८ फागुन ९ को राति गणेशकुमार शर्मा नेतृत्वको मुक्ति सेनाले आक्रमण गर्‍यो । ०५९ पुस ३ मा माओवादीले आक्रमण गर्‍यो । माओवादी विद्रोहका क्रममा यहाँका सबै सरकारी कार्यालय विस्थापित भए । पटक–पटकको आक्रमण र नेपाल–भारत प्रवेशको मुख्य द्वार भएका कारण कोइलाबास ००७ सालदेखि नै चर्चामा छ ।

सदरमुकाम घोराहीदेखि ५६ किमि दक्षिण–पूर्वमा रहेको कोइलाबास त्यस समय नेपालको एक मुख्य नाका थियो । भारतीय सहर तुलसीपुर, कानपुर, लखनउ, बनारस जान–आउन यही नाका प्रयोग हुन्थ्यो । राप्तीका पहाडी जिल्लाबाट नुन लिन आउने बजार नै कोइलाबास थियो । पहाडको घिउ बेच्ने र तराईको मकै, गहुँ, धान, तोरी बेच्ने बजार पनि यही थियो । पहिले मानिसहरू विकल्प नभएका कारण पनि पैदल हिँडेरै कोइलाबास पुग्थे । अनाज, जडीबुटी र निगालाका कलम खरिद गर्ने डिपोहरू यहीं थिए ।

रोल्पा र दाङका घोडा व्यापारी निरन्तर घोराही–कोइलाबास आउजाउ गर्थे । कोइलाबासका सामान यता ल्याउँथे, यताका सामान उता पुर्‍याउँथे । रुकुम, रोल्पा, सल्यानबाट पैदल हिँडेर मानिसहरू नुन र अन्य सामान किन्न कोइलाबास पुग्थे । यस क्षेत्रको चहलपहल हुने मुख्य बजार नै कोइलाबास थियो । यसको कहानी कहालीलाग्दो नै छ । भारतसँग जोडिएको जिल्लाको ८३ किमि सीमा क्षेत्रमा ३१ नाका छन् । जसमध्ये सबैभन्दा व्यवस्थित नाका कोइलाबास मात्रै हो । कोइलाबास अहिले गढवा गाउँपालिका–८ मा पर्छ । ०१९ सालमा महेन्द्र राजमार्ग निर्माण सुरु भयो । त्यसपछि यातायातका कारण कोइलाबासभन्दा कोहलपुर, नेपालगन्ज हुँदै जमुनाहा नाका र चन्द्रौटादेखि कृष्णनगर हुँदै बढनी नाकाबाट भारत आवतजावत हुन थालेको थियो ।

राजमार्ग नबन्दासम्म काठमाडौं पनि कोइलाबासबाट भारत हुँदै जानुपर्थ्यो । राजमार्ग बन्दा कोइलाबास पुग्ने राम्रो सडक थिएन । गाडी चल्ने बाटो नभएका कारण कोइलाबासको चहलपहल बिस्तारै कम हुँदै गयो । ०४० सालपछि त कोइलाबास पूर्ण रूपमा खण्डहर हुन पुग्यो । कोइलाबास बजार सुक्दै गएपछि धेरैजसो व्यवसायी विस्थापित भएर लमही, घोराही, तुलसीपुर र भारतमा गएर बस्न थाले । पहिले वीरगन्जपछिको धेरै राजस्व उठ्ने नाकामा पर्ने कोइलाबास त्यसपछि सुनसान भएको गढवा गाउँपालिका–८ कोइलाबासका पूर्ववडाध्यक्ष सद्दाम सिद्धिकीले बताए । ‘भारतले भन्सार खोलेको छैन । भारतमा भन्सार सञ्चालन नहुँदासम्म कोइलाबासमा चहलपहल हुँदैन,’ उनले भने, ‘सरकारले भारतसँग भन्सार खोल्न प्रयास गर्नुपर्छ अनि कोइलाबासको रौनक फर्काउन सकिन्छ ।’ अहिले लमही–कोइलाबास सडक कालोपत्र भइसकेको छ । कोइलाबास आउजाउ गर्न सहज छ ।

राजा महेन्द्रको प्रत्यक्ष शासनकालमा भारतको बिडला कम्पनीले दाङको उत्तरी क्षेत्रको महाभारत शृंखलाभित्र रहेको कोइलाखानी उत्खनन गर्न अनुमति मागेको थियो । राजा महेन्द्रले कोइलाबास–घोराही सडक निर्माण भएपछि मात्र अनुमतिका लागि सोच्न सकिने बताएपछि बिडला कम्पनीले कोइलाबासको सडक निर्माण थालेको हो । जंगल विनाश हुन थालेपछि त्यतिबेला सडक निर्माण रोकिएको थियो ।

०१८ सालमा तत्कालीन जिल्लाका बडाहाकिम दामोदर घिमिरेले सडक निर्माणमा निरन्तरता दिएका थिए । दाङ देउखुरीका सबै गाविसका सडकको पहलकदमी गरेका घिमिरेले गाउँ पञ्चायतमार्फत उर्दी जारी गरेपछि जनश्रमदानबाट समेत कोइलाबासको सडक निर्माणको काम अघि बढेको थियो । त्यसपछि भारतीय कम्पनीले सडक निर्माणको जिम्मा लिएको थियो तर पूरा हुन सकेन । लामो समयको प्रयासपछि मात्रै हुलाकी राजमार्गअन्तर्गत सडक कालोपत्रको काम पूरा भएको गढवा गाउँपालिकाका पूर्वअध्यक्ष सहजराम अहिरले बताए ।

‘समयमै सडक बनेको भए कोइलाबासको यो हालत हुने थिएन । बजार विस्थापित हुने थिएन,’ अहिरले भने, ‘सडकमा भएको उतारचढावले नै बजारमा पनि बदलाव आयो । भएका पसल अन्यत्र सरे । मानिसको आउजाउ पनि घट्यो ।’ सडक निर्माण भइसकेपछि बिस्तारै कोइलाबासले काँचुली फेर्न थालेको उनको भनाइ छ । ‘सडकले केही उत्साह जगाएको छ । अहिले कोइलाबास हुँदै भारत आउजाउ गर्ने क्रम बढिरहेको छ,’ उनले भने, ‘यसले स्थानीय व्यवसायको विकास गर्न सहयोग पुर्‍याइरहेको छ । कोइलाबासमा बिस्तारै व्यावसायिक लगानी पनि बढ्दै गएको छ ।’

कोइलाबास नाकामा व्यावसायिक कारोबार हुन नसक्दा अपेक्षा गरे जस्तो चहलपहल हुन नसकेको कोइलाबास भन्सार कार्यालय प्रमुख वसन्त रजौरेले बताए । ‘भारतले कोइलाबास नाकाबाट कारोबार गर्न इच्छा नदेखाएका कारण नेपालको भन्सार सुकेको छ । भारतको इच्छा नहुँदासम्म कोइलाबास नाका चल्न सक्दैन,’ उनले भने, ‘हाम्रो पहलकदमीले केही हुँदैन । भारत सरकारसँग उच्चस्तरको पहल गर्न सकेमा मात्रै यहाँ चहलपहल बढाउन सकिन्छ ।’

प्यूठानको स्वर्गद्वारी जाने र घुम्न आउने केही यात्रुका कार र मोटरसाइकलबाट मात्रै केही राजस्व उठ्ने गरेको रजौरेको भनाइ छ । राजस्वका अन्य स्रोत केही पनि नभएको उनले गुनासो गरे । ‘व्यापारिक कारोबार केही पनि छैन,’ रजौरेले भने, ‘सडक बनेर पनि कोइलाबासको अवस्थामा सुधार हुन सकेन ।’ कारोबार नहुने भएकै कारण सरकारले वार्षिक १४ लाख ७८ हजार रुपैयाँ मात्र राजस्व उठ्ने लक्ष्य दिएको उनी बताउँछन् । उक्त लक्ष्य प्राप्त गर्न पनि कठिन हुने अवस्था रहेको उनले जनाए । ०४५ सालमा नेपाल–भारतबीच भएको विवादमा ६ महिनासम्म कोइलाबास नाका बन्द भयो । त्यसपछि कोइलाबासमा भारतीय पक्षले भन्सार खुला गरेको छैन ।

पटक–पटक आक्रमण गरी सरकारी कार्यालय विस्थापित गराउने काम भएपछि फेरि यसको रौनक फर्काउन कठिन भएको कोइलाबासका व्यवसायी पदमबहादुर रावलले बताए । शान्ति प्रक्रियापछि बिस्तारै कार्यालय स्थापना हुने क्रम सुरु भए पनि बजारको चहलपहल र जनसंख्या कम भएका कारण खुलेका कार्यालयमा पनि उत्साह छैन । थप कार्यालय खोल्नेतर्फ पनि चासो बढेको छैन । राष्ट्रिय जनगणना ०५८ मा १ हजार ३ सय ५४ जनसंख्या रहेको कोइलाबासमा ०६८ मा ८ सय ६८ मा झरेको छ । पहिलेको कोइलाबास गाविस अहिले गाउँपालिकाको एउटा वडामा सीमित छ ।

कोइलाबासमा पहिले भन्सार, विद्युत्, इलाका हुलाक, स्वास्थ्य चौकी, सीमा प्रहरी चौकी, राष्ट्र बैंकको सटही काउन्टर, नेपाल बैंक लिमिटेडको शाखा, वन विभाग, क्वारेन्टिन चेक पोस्ट, जडीबुटी निकासी, जनकपुर चुरोट कारखाना र साल्ट ट्रेडिङका कार्यालय थिए । अहिले वडा कार्यालय, भन्सार, इलाका हुलाक, विद्युत्, नेपाल प्रहरी र सशस्त्र प्रहरी इकाई मात्रै छन् ।

लमही–कोइलाबास सडक कालोपत्र भएपछि बिदा मनाउन र रमाउन आउने भारतीयको संख्या केही बढेको छ । अहिले लमहीबाट नियमित बस चलिरहेका छन् । कोइलाबासमा पहिले खानेपानीको समेत समस्या थियो । अहिले बोरिङमार्फत पानी विस्तार भएको छ । पहिले पानी लिन ५ किमि टाढा भारतको जरवा जानुपर्ने बाध्यता थियो ।

कोइलाबासमा बसोबास नभएपछि पुराना घर भत्किए । अहिले पनि कतिपय घरका भग्नावशेष मात्रै बाँकी छन् । सडकले सहज बनाएपछि बिस्तारै होटल र पसल खुल्न थालेका छन् । बिदामा घुमघाम गर्ने क्रम बढ्दै गएको छ । कोइलाबासमा चर्चित रामजानकी मन्दिर छ । यहाँ पनि अहिले भक्तजनको भीड लाग्ने गरेको छ । बजारको उत्तरतर्फ डाँडामा भ्युटावर निर्माण भएको छ, जहाँबाट पूरै कोइलाबाससहित भारतीय भूमि अवलोकन गर्न सकिन्छ ।