‘सहारा छुट्यो, जिम्मेवारी बढ्यो’

रूपन्देहीको कञ्चन गाउँपालिका–२, विजयनगरमा प्रतिमा र उनका भाइ बस्छन् । भाइ गोविन्द ३ कक्षामा पढिरहेका छन् । प्रतिमाले विद्यालय टेकिनन् । पश्चिम नवलपरासीस्थित मामाघरमा बाल्यकाल बिताइन् । उमेर बढ्दै गएपछि आमाबुबासँगै बस्न आइन् । उनी ११ वर्षकी हुँदा आमाले छोडेर अन्यत्र गइन् ।

त्यसपछि खुट्टाका बिरामी बाबुको स्याहारसुसार, औषधि र भाइका लागि खाना जुटाउने संघर्ष सुरु भयो । घर निर्माणस्थलमा गिट्टी चाल्ने काम गर्न थालिन् । त्यसबाटै निर्वाह चलाइन् । बिरामी बाबुको गत पुसमा मृत्यु भयो । ‘बुबा छउन्जेल सहारा हुनुहुन्छ भन्ने लाग्थ्यो,’ उनले भनिन्, ‘अहिले सहारा छुट्यो, जिम्मेवारी बढ्यो ।’

गाउँमा ९ परिवार मुसहरको बसोबास छ । पालिकाले स्थानीयको खरको छानो हटाएर जस्तापाताले छाएको छ । यसपालि घर चुहिन छाड्यो । तर, स्थानीयको आँसु चुहिन छाडेको छैन । घरमा बिछ्यौना बल्लतल्ल जोहो गरेका छन् । अन्नपात सञ्चित छैन । मजदुरी पाए छाक टर्ने, नत्र भोकै सुत्नुपर्ने बाध्यता उनले सुनाइन् । प्रतिपरिवार १/२ कट्ठा ऐलानी खेतमा फलाउने अन्नले दुई महिना पनि खान पुग्दैन ।

प्रतिमासँगै तारा मुसहरको घर जोडिएको छ । ताराले ७ कक्षा उत्तीर्ण गरिन् । ‘८ कक्षामा भर्ना हुन पैसा छैन,’ उनले भनिन्, ‘विद्यालयले किताब किन्न र भर्ना हुन पैसा लिएर आउन भनेको छ । त्यसैले आमाले हुने दिन पर्खिनुभएको छ ।’ ताराको चाहना नेपाली सेनामा भर्ती हुनेछ । उनीहरू फुर्सदमा सेनामा भर्ती भएको कल्पना गर्छन् । ‘मलाई ८ कक्षा पढ्न नपाउने डर छ,’ ताराले भनिन्, ‘पैसा नभए केही नहुने रहेछ, रहर पालेर के गर्नू ?’ ताराका बाबुको मृत्यु भएको दुई वर्ष भयो । जन्डिस रोगी बाबुको मृत्युपछि ४२ वर्षीय आमा सुनकुमारीलाई चार सन्तान हुर्काउन मुस्किल परेको छ । जेठा छोरा मामाघर बस्छन् । ‘बिरामी परे पनि, नसके पनि जबरजस्ती काम गर्छु,’ उनले भनिन्, ‘गरिब हुनु पनि सजाय रहेछ ।’ निरन्तर निषेधाज्ञा लागू भएकाले कसैले काममा नबोलाएको उनले बताइन् । ‘घरमा सुको छैन,’ उनले भनिन्, ‘अन्न नभएकाले पानी पिलाएर छोराछोरीलाई केहीबेरमा भात पकाएर दिन्छु भन्दै निदाउन हाल्छु ।’

आज खाए भोलि के खाने भन्ने चिन्ता छ । बिहानै घरबाट हिँड्ने र भात खाने समय कटेपछि आएर छोराछोरीलाई बहाना बनाएर भुलाउने गरेको उनले बताइन् । हातमा चोट लागेपछि काम गर्न सक्दिनन् । ‘छोरी र मैले रोपाइँ गरेर यसपटक ७ हजार रुपैयाँ कमायौं,’ उनले भनिन्, ‘त्यो पैसा रासन खरिदमै सकियो ।’ छिमेकीसँग ऐंचोपैंचो गर्न नसकिने बस्ती भएकाले मर्का परेको उनले बताइन् । यहाँका घरैपिच्छे उस्तै समस्या रहेको सुनकुमारीले बताइन् ।

१० वर्षअघि आमाले दृष्टि गुमाएपछि कञ्चन–२ की २६ वर्षीया शोभा मुसहरको जीवनमा ठूलै परिवर्तन आयो । १३ वर्षअगाडि बुबालाई गुमाएकी थिइन् । अहिले आमा र उनीमात्र छन् । बिहान उठेर आमालाई नुहाइदिने, नित्यकर्म गराउने र खाजा पकाएर खुवाउनुपर्छ । ‘आमालाई खुवाएर काम खोज्न जान्छु,’ उनले भनिन्, ‘प्रायः काम खोज्नैपर्छ, त्यसैले खानाको ठेगान हुन्न ।’ अभावले मन लागेको खान, नयाँ कपडा लगाउन वर्षौं कुर्नुपर्ने बाध्यता उनले सुनाइन् । अहिलेसम्म विद्यालय नगएकी शोभाले पढेका मानिसले के काम गर्छन्, कस्तो जीवन जिउँछन् भन्नेसमेत नजानेको र कसैसँग सोध्ने नगरेको बताइन् ।

‘नजाने गाउँको बाटै नसोधम्जस्तो लाग्छ,’ उनले भनिन्, ‘काममा जाँदा आमाले के गर्नुभयो होला ? कसरी बस्नुभयो होला भनेर मन छट्पटिन्छ ।’ विजयनगरका २५ भन्दा बढी परिवार कसैले सहयोग गरे छाक टार्ने, नत्र भोकै सुत्ने गर्छन् । केहीका छोराछोरीले मजदुरी गर्छन् । केही सकीनसकी काम गर्छन् । उनीहरूको मुख्य काम घर निर्माण हो । त्यहाँ पनि ठेकेदारले छल्ने गरेको उनीहरूले दुखेसो पोखे ।

‘काम नगरी कसैलाई खान पुग्दैन,’ कञ्चन–२ का वडाध्यक्ष शेरबहादुर चौधरीलेले भने, ‘वडा कार्यालयले सिर्जना गरेका अवसरमा पनि उनीहरू सहभागिता जनाउन चाहँदैनन्, त्यसैले पनि समस्या जहाँको त्यहीं छ ।’ वडाले ५० भन्दा बढी घर निर्माण गरेर सकुम्बासी बस्ती बसालेको छ । ती परिवार मजदुरीमा निर्भर रहेको चौधरीले बताए ।