२२ वर्षदेखि छोराको पर्खाइ : न बेपत्ताको सूचीमा, न अत्तोपत्तो

‘छोरो हराएदेखि मन शान्त छैन । फर्किन्छ कि भनेर पर्खिबसेको छु,’ देउरामले भने, ‘अझै आएको छैन ।’

द्वन्द्वका कारण बस्न सक्ने अवस्था नभएपछि हस्तराम गाउँकै खलु वलीसँग काम खोज्न काठमाडौं गएका थिए । त्यहीँबाट हराए । खलुका परिवारले उनको नाम बेपत्ताको सूचीमा लेखाइसकेका छन् । त्यसबापत सरकारले राहत उपलब्ध गराइसकेको छ । हस्तरामको नाम न वेपत्ता सूचीमा समावेश गरिएको छ, न त जिउँदो फेला पार्न सकिएको छ । छोरा कहाँबाट हराएका हुन्, त्यो पनि पितालाई जानकारी छैन । परिवार खेतीपातीमा निर्भर थियो । त्यसबाटै परिवार गुजारा गर्थे ।

देउराजका सात छोरामध्ये जेठा सम्पर्कविहीन भएपछि परिवारमा दुःख आइपर्‍यो । छोरा हराएपछि खोजतलासमा भौतारिनु पर्‍यो । अन्यलाई हुर्काउन मुस्किल भयो । पढ्ने उमेरका छोरालाई द्वन्द्वबाट जोगाउन उनी भारतसमेत पुगेका थिए । त्यतिले पनि दुःखमा कमी आएन । तत्कालीन माओवादीले ‘सेना’ बनाउन छोरा लैजान खोज्दा आफैं सामेल भए । वृद्ध अवस्थामा माओवादीले अह्राएका मुस्किल काम गरे । ‘छोरा, परिवार र ज्यान जोगाउन दुःख गर्नुपर्‍यो,’ उनले भने । माओवादी सशस्त्र द्वन्द्वबाट परिवारलाई टाढै राख्न उनले हुर्केका छोरालाई जोगाउन निकै मुस्किल थियो । जेठा छोरा हराएपछि अरूको लालनपालनमा समस्या भयो । ‘ऊ बाँचेको भए अहिले मेरो अवस्था राम्रो हुन्थ्यो,’ उनले भने, ‘बेपत्ता छोराको स्मरणमा दुःखी जिन्दगी बाँचेका छौं । आफ्नो दुःख आफैंसँग हुँदो रहेछ ।’ छोराको खोजीमा भौतारिँदा भौंतारिँदै देउराजकी पत्नी गोपीसरा तीन वर्षअघि बितिन् ।

अहिले देउराज माडी गाउँपालिका–२, झिनुवामा एक्लै बस्छन् । हुर्केका छोराहरू काममा लागेका छन् । उनी माइली बुहारीले छाडेकी नातिनी हुर्काइरहेका छन् । एक हल गोरु, भैंसी र बाख्रा पालेर बसेकाले उनलाई सघाउने कोही छैन । ‘नातिनी सानी छ । उसलाई विद्यालय पठाउनुपर्‍यो,’ उनले भने, ‘जिन्दगीमा दुःखसिवाय लेखेकै रै’नछ ।’

सरकारले द्वन्द्वपीडित परिवारलाई गरेको सूचनाअनुसार ०६७/०६८ मा स्थानीय शान्ति समिति र जिल्ला प्रशासनमार्फत वेपत्ता छोराको खोजी गरिदिन देउराजले निवेदन दिएका थिए ।

अहिलेसम्म निवेदनको सुनुवाइ भएन । परिवारले अहिलेसम्म काजकिरिया गरेको छैन । सुरक्षाकर्मीले सोधपुछ गर्न भनेर छोरा नियन्त्रणमा लिएको जानकारी छिमेकीबाट पाएका थिए ।

हस्तरामको अवस्थाबारे ठोस सूचना केही नपाएको उनको दाबी छ । उनले भने, ‘कसैले ऊ बेपत्ता भएको भनेका छन् । तर, भेटिन्छ कि भन्ने आशमा काजकिरिया गर्न सकिएको छैन ।’ छोराको पीरले पत्नी बितेको उनले सुनाए ।

माइलो छोरा नन्दबहादुर भारतमा छन् । साइलो रूपसिं, काइलो वीरबहादुर, राइलो लालबहादुर र ठाइलो वेदप्रसादमध्ये कोही भारतमा छन् भने कोही दाङमा मजदुरी गर्छन् । कान्छो छोरो बालाराम र कान्छी छोरी दिलकुमारीले पढ्दैछन् । छोरीहरू मतिकला र मनसराको बिहे भइसकेको छ । देउराजका छिमेकी दानबहादुर डाँगीका अनुसार बेपत्ता छोराको खोजी गरिदिन स्थानीय अगुवा, जान्नेबुझ्ने र दलका नेता–कार्यकर्तासँग आग्रह गरिएको थियो । उनी कैयौंपटक सदरमुकामसम्म पुगेका छन् । नेता र सरकारी कार्यालयलाई जानकारी दिएका छन् । तर, कसैले नसुनेको उनले बताए ।

२०६८ मा देउराजले निवेदन बुझाउने क्रममा अन्यले पनि द्वन्द्वपीडित भएको दाबी गर्दै २० हजार निवेदन बुझाएका थिए । ती निवेदन सरकारले गठन गरेको सत्य निरूपण तथा मेलमिलाप र बेपत्ता खोजी आयोगको कार्यालयसम्म पुगे पनि कारबाही भएको छैन । पीडितको निवेदनमाथि कारबाही गर्न आयोगलाई सरकारले जिम्मेवारी दिएको प्रमुख जिल्ला अधिकारी लक्ष्मण ढकालले बताए । ‘निवेदन आयोगसमक्ष पुर्‍याइए पनि छानबिन थालिएको छैन,’ उनले भने, ‘पीडितलाई न्याय दिन ढिला नगरे हुन्थ्यो ।’