बाँके बगियामा रामलीला

झण्डै डेढ सय वर्षदेखि एउटा अद्भुत कलाका रूपमा यो प्रस्तुत हुँदै आएको छ । दसैंभरि सहरमा यसको छुट्टै आकर्षण हुन्छ । आस्थाले जीवन पद्धतिलाई बाँधेर राखेको हुन्छ भन्ने विश्वासले नेपालगन्जको मौलिक इतिहास रामलीलालाई थामेको छ ।

नेपालगन्जले मुलुककै पहिलो नागरिक संस्थाका रूपमा ऐतिहासिक विरासत थामिरहेको छ । जीवन्त कला अर्थात् भगवान् श्रीरामको जीवनलीलालाई भारतको वृन्दावनबाट आएका २० जना भारतीय कलाकारले हरेक दिन

प्रस्तुत गर्नेछन् । यो क्रम विगत १ सय ५३ वर्षदेखि चलिआएको प्रामाणिक तथ्य रहेको रामलीला सञ्चालक समितिका कार्यवाहक अध्यक्ष सन्तोष कनोडियाले बताए ।

सन् १९२५ देखि नेपालगन्जको रामलीला मैदानमा मञ्चन हुँदै आएको यो कला नेपालीमाझ जति परिचित छ, त्यसभन्दा बढी भारतीयबीच लोकप्रिय छ । ‘भारतको उत्तरप्रदेशबाट लाखौं श्रद्धालु यस अवधिमा रामलीला दर्शनका लागि यहाँ आउने गर्छन्,’ कार्यवाहक अध्यक्ष कनोडियाले भने, ‘भारतीय युवामाझ लोकप्रिय भए पनि नेपाली युवामा आकर्षण बढाउन सकिरहेका छैनौं । तसर्थ, अहिले नेपालमा कसरी प्रचारप्रसार गर्ने भन्नेमा हामी केन्द्रित छौं ।’

उत्तरप्रदेशको बहराइच, श्रावस्ती, लखिमपुर, खिरीबाट समेत रामलीला हेर्न यहाँ आउनेहरूको घुइँचो लाग्छ । रावण बधका दिन सबैभन्दा बढी भीड लाग्छ । रामलीलाका लागि भारत वृन्दावनबाट निम्त्याइएका दुई दर्जन कलाकारको टोलीले राम र सीताको जीवनीमा आधारित विभिन्न कथालाई नाट्य रूपमा प्रस्तुत गर्ने गर्छन् । यो क्रम रावण बध नहुञ्जेलसम्म चल्छ ।

मुलुकभित्र यसका लागि कलाकार पाइँदैनन् । त्यसैले रामलीलाको मञ्चन यहाँ महँगो पर्ने गरेको सरोकारवालाले बताए ।

कलाकारको पारिश्रमिकदेखि खाने, बस्ने र मञ्च व्यवस्थापनका लागि खर्च हुने गर्छ । घटस्थापनादेखि सुरु रामायणमा आधारित रामलीला रामको राज्याभिषेक अर्थात् विजयादशीको रातिसम्म चल्छ । ‘महँगीसँगै हरेक वर्ष रामलीला मञ्चन खर्च पनि बढ्दै गएको छ,’ कार्यवाहक अध्यक्ष कनोडियाले भने, ‘यस वर्ष पनि १५ लाख रुपैयाँको हाराहारीमा खर्च हुने अनुमान गरिएको छ । अझ पनि दाताको पर्खाइमै छौं ।’

रामलीला सञ्चालक समितिका प्रचारमन्त्री विष्णुलाल कुमालले रामलीला पश्चिम नेपालकै सम्पदा भएको बताए । ‘रामलीला संस्कार र परम्पराको धरोहर हो,’ उनले भने, ‘यसको संरक्षण अहिलेको नयाँ पुस्ताका लागि पनि आवश्यक छ ।’

बाँके बगियाको खुला चौरलाई रामलीला मैदान नामकरण गरेर मञ्च निर्माण गरिएको छ । ‘रामलीला हाम्रो संस्कृति बनिसक्यो । भगवान् रामको आदर्श र मर्यादाको प्रचारका लागि पूर्वजले सुरुआत गरेका हुन्,’ प्रचारमन्त्री कुमालले भने, ‘रामले आफ्ना प्रजाका लागि गरेको त्याग, परिवारप्रतिको समर्पण र एउटा राजाले प्रजालाई गर्ने व्यवहारबारे कथा प्रस्तुत गरिन्छ ।’ पारिवारिक सम्बन्धमा आइरहेको विचलनका कारण र परिवारभित्र एकता, प्रेम र सद्भाव कायम गर्न रामलीलाले सकारात्मक सन्देश दिने उनले बताए ।

‘दसैंको अवसरमा मञ्चन गरिने रामलीलाले नयाँ पुस्तामा धार्मिक महत्त्वको स्मरण गराउँछ,’ स्थानीय बलराम हेमकारले भने, ‘प्रजा र राजाको मात्र होइन, परिवारमा पनि कस्तो सम्बन्ध हुनुपर्छ भन्ने यस लीलाले दर्शाएको छ ।’