खुल्दैछ रत्‍न मन्दिरको ढोका

राजा महेन्द्रले आफ्नी कान्छी रानी रत्नलाई उपहारस्वरुप वि. सं २०१३ मा फेवा ताल किनारमा यो दरबार बनाएका थिए। राजपरिवारले यसलाई पोखरा आउँदा आराम गृहको रुपमा प्रयोग गर्दै आएको थियो । राजा महेन्द्रदेखि वीरेन्द्र र ज्ञानेन्द्रले राजधानीको व्यस्तताबाट उम्किएर मन बहलाउने गन्तव्यको रुपमा रत्न मन्दिरलाई बनाए । ०६२/६३ को जनआन्दोलनपछि भने यो दरबार बेबारिसे बन्दै आएको थियो ।

लोकतन्त्रपछिको अन्तरिम संसद्ले पूर्वराजा वीरेन्द्रका नाममा रहेको सम्पत्ति राष्ट्रियकरण गरी ट्रस्ट बनाउने निर्णय गरे अनुसार ०६४ असोज २१ को मन्त्रिपरिषद्ले सरकार मातहत ल्यायो । त्यतिबेला नेपाल ट्रस्ट रक्षा मन्त्रालयको मातहत थियो । नारायणहिटी दरबार सर्वसाधारणका लागि उहिल्यै खुला भइसक्दा समेत ऐतिहासिक महत्त्वको रत्न मन्दिर, यसको परिसर र हिमागृह पर्यटकीय दृष्टिकोणले सदुपयोग हुन सकेको थिएन ।

पोखराका पर्यटन व्यवसायी, नागरिक समाज, स्थानीयले गणतन्त्र घोषणापछि नै रत्न मन्दिर र हिमा गृह सर्वसाधारणका लागि खोल्नुपर्ने आवाज उठाइरहेका थिए । पोखराका पर्यटन व्यवसायीले यहाँ आउने प्रधानमन्त्री, रक्षामन्त्री, पर्यटन मन्त्री, प्रदेशका मुख्यमन्त्री, मन्त्रीदेखि सांसद, महानगर प्रमुख लगायतलाई पटकपटक ज्ञापनपत्र बुझाएर रत्न मन्दिर खुला गर्न माग गर्थे । उनीहरुले पनि आफ्नै कार्यकालमा यी सम्पदा खुला गर्ने प्रतिबद्धता छुटाउँदैन्थे । गण्डकी प्रदेश सरकारले यी सम्पदालाई आफ्नो मातहतमा ल्याउन कसरत गरेको थियो । रत्न मन्दिर र हिमागृह परिसर लगायत नेपाल ट्रस्टको स्वामित्वमा पोखरामा रहेका भवन तथा जग्गा संरक्षण तथा सञ्चालन सम्बन्धी अवधारणासहितको अध्ययन प्रतिवेदन प्रदेश सरकारले ०७६ मा तयार गरेको थियो । रत्न मन्दिर व्यवसायिक प्रयोजनमा भाडामा लगाउने प्रस्ताव आएपछि भने नागरिक समाजले विरोध जनायो ।

नेपाल ट्रस्ट रक्षाबाट पर्यटन मन्त्रालयमातहत आएपछि रत्न मन्दिर खोल्ने बाटो केही सहज भयो । हालका पर्यटन मन्त्री सुदन किरातीले गत वैशाखमा पोखरा आउँदा रत्न मन्दिरको भ्रमण गरी यसलाई गणतन्त्र दिवसबाट खुला गर्ने घोषणा गरेका थिए । पोखरा महानगरपालिका समेतको सहयोगमा हाल रत्न मन्दिरमा मर्मतसम्भार, रंगरोगनको कार्य चलिरहेको छ । नेपाल ट्रस्टले सर्वसाधारणका लागि खुला गर्न सञ्चालन कार्यविधि बनाएको छ ।

जसअन्तर्गत नेपाली पर्यटकले प्रवेश शुल्क वापत एक सय, सार्क मुलुकका पर्यटकले २ सय र अन्य विदेशी पर्यटकले ५ सय रुपैयाँ बुझाउनुपर्ने छ । विद्यार्थी र अपांगता भएका व्यक्ति ५० प्रतिशत छुटमा प्रवेश गर्न पाउने छन् । नेपाल ट्रस्टकै कर्मचारीको व्यवस्थापनमा रत्न मन्दिर सञ्चालन हुने छ ।

ट्रस्टकी बोर्ड सदस्य याङ्जोम शेर्पाले लामो समयदेखि रत्न मन्दिर सर्वसाधारणका लागि खुला गर्ने तयारी भए पनि सरकार फेरबदल भइरहँदा प्रयासले मूर्तरुप नपाउने गरेको सुनाइन् । ‘पोखरावासीको पटकपटकको अनुरोध र पर्यटन मन्त्रीको चासोले पनि अहिले खुल्न सम्भव हुँदै छ,’ उनले भनिन्, ‘अहिले ढोका खोलौं, विस्तारै व्यवस्थित बनाउँदै लैजाने योजनामा छौं ।’

फेवा तालतिर फर्किएको रत्न मन्दिर परिसर ४ खण्डमा १ सय ७६ रोपनीमा फैलिएको छ । मुल गेट र प्रवेश खण्ड, रत्न मन्दिर र बगैंचा चौर सहितको मुख्य खण्ड, हेलिप्याड, भेटघाट टहरो र एडीसी भवनसहितको फराकिलो चौर खण्ड, नेपाली सेनाको ब्यारेक सहितको जंगल र सिमसार खण्ड रहेका छन् । हाल यही चार खण्ड सर्वसाधारणका लागि खुला हुनेछ । रत्न मन्दिरको मुख्य दरबारभित्र भने प्रवेश खुला गरिने छैन ।

राजतन्त्रको अन्त्यसँगै सुरुमा यसलाई नेपाली सेनाको पृतना बनाउने योजना अघि सारिएको थियो । अतिथि गृह, निजी क्षेत्रलाई भाडामा दिने, जैविक विविधता पार्क, ताल संग्रहालय, पर्यटक सूचना केन्द्र बनाउनेदेखि विदेशी संस्थालाई भाडामा दिने, अन्तर्राष्ट्रिय अध्ययन केन्द्र बनाउनेसम्मका पहल पनि भए । पाँचतारे होटल, अर्गानिक गार्डेन, क्लब र टुरिस्ट मार्केटलगायतका विकल्प पनि अघि सारियो । तर, सबै व्यापारिक प्रकृतिका भएकाले स्थानीयले विरोध गरे । वन मन्त्रालयले जर्मनीको नेचुरल हिस्ट्री म्युजियमसँग मिलेर ‘इन्टरनेसनल सेन्टर फर हिमालयन बायोडाइभर्सिटी सेन्टर’ खोल्ने योजना पनि अघि सारेको थियो ।

रत्न मन्दिरको मुख्य भवनमा ११ कोठा छन् । पुरानै अवस्थामा रहेको यसको सरसफाइलगायत रेखदेखमा १३ कर्मचारी खटिएका छन् । प्रशासनिक भवन, फेवातालसँगै तालघर, सैनिक बस्ने ३८ कोठे लामो भवन पनि छ । बंगला शैलीको रत्न मन्दिरमा बेतका खाटलगायत घरायसी र सजावटका सामान छन् । राजा महेन्द्रले भारतबाट ल्याएका पलङलगायत बेतबाट बनाइएका फर्निचरहरू अहिले पनि त्यहीँ छन् ।

उतिबेला पोखरामा होटल थिएनन् । दरबारले विदेशी पाहुनासमेत यहीँ राख्थ्यो । तालघरमा तत्कालीन राजाहरूले विदेशी पाहुनासँग भेट गर्थे । नेपालका लागि विभिन्न देशका राजदूतहरूले ओहोदाको प्रमाणपत्र चढाउने कार्यक्रम पनि यहीँ हुन्थ्यो । बेलायती महारानी, चीनका राष्ट्रपतिलगायत बसेको रत्न मन्दिरमा बस्ने नेपालका एक मात्र प्रधानमन्त्रीचाहिँ बीपी कोइराला थिए । उनी राजा महेन्द्रको पालामा विशिष्ट पाहुना बनेर यहाँ आएका थिए । यसबारे बीपीले आफ्नो आत्मवृत्तान्तमा पनि लेखेका छन् ।

राजा महेन्द्र भ्रमण क्रममा पोखरा आएका बेला ताल किनारमा बसेपछि ठाउँ मन परेर यहाँ रत्न मन्दिर बनाएका थिए । स्थानीयसँग जग्गा किनेर विसं ०१३ मा निर्माण सुरु भएर ०१५ मा रत्न मन्दिरको निर्माण सम्पन भएको हो । ०५८ मा राजा वीरेन्द्रको वंशनाश भएपछि यो दरबारमा चहलपहल कम हुँदै गयो । दरबार हत्याकाण्डको रात तत्कालीन अधिराजकुमार ज्ञानेन्द्र यहीँ बसेका थिए । राजा भएपछि केही समय यहाँ बसेका उनी दोस्रो जनआन्दोलन ०६२/०६३ का बेला पनि तीन महिना पहिलेदेखि यहीँ बसेका थिए । १९ माघ ०६१ को कदमपछि उनले राजा वीरेन्द्र र दरबारका नाममा रहेका अधिकांश दरबार, सम्पत्ति आफ्नो नाममा हक सारेका थिए । तर, रत्न मन्दिर भने वीरेन्द्रकै नाममा रहेकाले नेपाल सरकारको स्वामित्वमा आउन सकेको हो ।

रत्न मन्दिरभन्दा ५ सय मिटर पूर्वमा छ, हिमा गृह । यो पनि नेपाल ट्रस्टको स्वामित्वमा छ । राजा महेन्द्रका माइला भाइ हिमालय वीरविक्रमका नाममा हिमा गृह बनेको थियो । ०३८ पुस ९ मा अधिराजकुमार हिमालयले पत्नी प्रिन्सेप शाहलाई उक्त घर उपहार दिएका थिए । ०४६ कात्तिक १० मा प्रिन्सेपबाट राजा वीरेन्द्रका नाममा हक कायम गरिएको थियो । फेवाताल किनारमै अवस्थित हिमा गृहको क्षेत्रफल १० रोपनी ४ आना छ । हिमा गृहलाई भने हाल खुला गरिएको छैन ।

रत्न मन्दिर पोखराकै सम्पत्ति भएकोले यसको संरक्षणमा महानगरको चासो रहेको महानगर प्रमुख धनराज आचार्यले बताए । उनका अनुसार अहिले प्रारम्भिक रुपमा तत्कालीन राजपरिवारले प्रयोग गरेका भवन, बगैंचा, विभिन्न सामग्रीबारे सूचना राखिने छन् । मर्मतसम्भारको क्रममा रहेकोले मुख्य दरबारको भुइँताल मात्रै खुला हुने छ । पर्यटन मन्त्री किरातीको उपस्थितिमा समारोहको आयोजना गरी रत्न मन्दिर खुला भएको घोषणा गरिने छ ।

पोखरा पर्यटन परिषद्का अध्यक्ष पोमनारायण श्रेष्ठले समग्र पर्यटन व्यवसायी र पोखरावासीको लामो समयदेखिको माग सम्बोधन भएको बताउँछन् । ‘रत्न मन्दिर कस्तो होला भन्ने चासो आम सर्वसाधारणमा छ,’ उनी भन्छन्, ‘आन्तरिक र विदेशी पर्यटकका लागि समेत अर्को गन्तव्य थपिएकोले थप एक दिन पर्यटकको बसाइँ लम्बिन्छ ।’