गोरखा — तनहुँ–गोरखा सीमा क्षेत्रको मर्स्याङ्दी नदीमा मनमौजी दोहनले तीव्रता पाएको चौतर्फी गुनासोपछि अनुगमनमा पुगेको टोलीले थुप्रै बेथिति भेट्टाएको छ । स्वीकृत प्रारम्भिक वातावरणीय अध्ययन (आईईई) बेवास्ता गर्दै मर्स्याङ्दीमा चरम दोहन भइरहेको सार्वजनिक भएपछि बुधबार र बिहीबार अनुगमन भएको हो ।

गोरखा नगरपालिकाले ठेक्का लगाएको ३ वटा घाटको जिल्ला समन्वय समितिका प्रमुख मोहनबहादुर थापा नेतृत्वको टोलीले बुधबार र बिहीबार पालुङटार नगर क्षेत्रस्थित मर्स्याङ्दी नदीको उत्खनन स्थल अनुगमन गरेका थिए ।

गोरखा–१४ को शाहघाटमा उत्खनन गरिएको नदीजन्य सामग्रीको उत्खननकर्ताले घाटगद्दी गरेको ठाउँसम्म देखाउन नसकेको जिल्ला समन्वय अधिकारी नानीबाबु पोखरेलले बताए । ‘उत्खनन गर्ने क्षेत्रको सीमांकन गर्नुपर्छ, चारकिल्ला तोक्नुपर्छ, त्यहाँ दुवै कुरा छैनन्,’ उनले भने, ‘घाटगद्दी कहाँ गरेको छ भनेर पनि देखाइएन ।’ कति परिणाममा नदीजन्य सामग्री संकलन भयो भन्नेसम्मको विवरण अनुगमन समितिले पाएन । घाटगद्दी गरेको ठाउँमा नदीजन्य सामग्रीको परिणाम यकिन गरेपछि मात्र उक्त सामग्री प्रयोग गर्न मिल्ने ठेक्का सम्झौतामा छ । तर उत्खननको जिम्मा पाएको सुजन छिम्केश्वरी कन्स्ट्रक्सनले अनुगमन टोलीलाई घाटगद्दी स्थल देखाएन । उक्त स्थलमा सूचना पार्टीसमेत ढुंगाले च्यापेर राखेको पाइएको उनले बताए । उक्त कन्स्ट्रक्सनले शाहघाटमा एक सातादेखि अनियन्त्रित तवरले उत्खनन गरिरहेको छ ।

शाहघाटमा नदीको बहावलाई नै असर गर्ने तवरले एक्स्काभेटरको प्रयोगबाट नदीजन्य सामग्री संकलन भएको पनि पाइएको पोखरेलले बताए । ‘पारदर्शी हिसाबले काम भएको देखेनौं,’ उनले भने । शाहघाटमा संकलित एक लाख ४३ हजार ४६ घनफिट नदीजन्य सामग्री मुग्लिन–पोखरा सडक आयोजना (पूर्वी खण्ड) लाई उपलब्ध गराउने गरी उत्खननको जिम्मा सुजन छिम्केश्वरीले पाएको हो । ठेक्का लगाएको गोरखा नगरपालिकाले दैनिक रूपमा अनुगमन निरीक्षणका लागि प्राविधिक नखटाउँदा अनियन्त्रित दोहनले प्रश्रय पाएको छ । दुई मिटरभन्दा गहिरो खन्न नपाइने उल्लेख भए पनि शाहघाटमा नदी बहाव क्षेत्रमै तीन मिटरसम्म खनेर नदीजन्य सामग्रीको उत्खनन हुँदै आएको छ ।

बुधबार अनुगमन टोलीले मर्स्याङ्दी नदीकै भैंसेटार र नारमीघाटको पनि अनुगमन गरेको थियो । नारीमघाटमा २ वटा ट्र्याक्टरको प्रयोगबाट नदीजन्य सामग्री उत्खनन भएको पाइएको पोखरेलले बताए । ‘नारमी घाटको नदी छेउको टारमा बस्ती छ, अब काम सुरु हुन्छ भन्नुहुन्थ्यो, त्यहाँ कसरी आईईई भयो, कुना कोट्याएपछि बस्तीलाई असर पर्छ,’ उनले भने । भैंसेटारमा पनि दुईवटा जेसीभीको सहायताले उत्खनन भएको पाइएको अनुगमन टोलीले जनाएको छ । ‘ठेक्का लगाउने गोरखा नगरपालिकाको प्रतिनिधि पनि हुनुहुन्थ्यो, शाहघाटको उत्खनन यो हुँदैन भनेर आएका छौं,’ उनले भने, ‘ठेक्काको सर्त के छ, पालिकासँग ठेक्का सम्झौता मागेका छौं ।’

अनुगमनका क्रममा केही कुरा सम्झौताविपरीत पाइएको गोरखा नगरपालिकाका प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत कमलप्रसाद पुनले बताए । ‘आईईईमा भनेभन्दा बढी खनेजस्तो देखिन्छ, प्राविधिकलाई नापजाँच गर्न भनेका छौं, घाटगद्दी कहाँ गरिएको छ भनेर ठेकेदारलाई पनि पत्र लेखेका छौं,’ उनले भने, ‘विवरण आएपछि फेरि अनुगमनमा जान्छौं, सम्झौताअनुरूप नदेखिए कारबाही हुन्छ ।’ बस्ती र नदीको स्वरूपलाई ध्यान दिएर सम्झौताअनुरूप नदीजन्य सामग्री संकलन गर्न अनुगमन टोलीले ठेकेदारलाई निर्देशन दिएका छन् ।

चाइना कम्युनिकेसन कम्पनीलाई पालुङटार नगरपालिका र आँबुखैरेनी गाउँपालिकाले ४/४ वटा घाट तथा गोरखा नगरपालिकाले एउटा घाटबाट नदीजन्य सामग्री संकलनका लागि अनुमति दिएको छ । पालुङटार नगरपालिकाले मर्स्याङ्दी नदीस्थित मझुवा, अवन्डा, चनौटे र खोलाघाटको नदीजन्य सामग्री संकलनको जिम्मा चाइना कम्युनिकेसन कन्स्ट्रक्सन कम्पनीलाई दिएको छ ।

अनुगमन टोलीले बिहीबार अवन्डा घाटको क्षेत्रको स्थलगत अनुगमन गरेको थियो । नदीको बहाव क्षेत्रमै मेसिनरी सामग्रीको उत्खनन गरी नदीजन्य सामग्री संकलन गरिएपछि स्थानीयले विरोध जनाएसँगै एक साताअघि अवन्डाघाटमा उत्खनन रोकिएको छ । तनहुँको आँबुखैरेनी गाउँपालिकाले ठेक्का लगाएको वडा ३ को कुडुले घाटमा पनि बहाव क्षेत्रबाटै बालुवा उत्खनन भइरहँदासम्म नियमनकारी निकायले बेवास्ता गर्दै आएको छ ।