चिच्चर खाँदै खिचरामा रमायो थारू समुदाय
चितवन — खिचरा माघ १ मा मनाइने चितवनका थारू समुदायको पर्व हो । पश्चिम नेपालका थारूहरूले माघी भने पनि चितवन र नवलपुर क्षेत्रका थारू समुदाय खिचरा भन्छन् । खिचरामा खाने विशेष परिकार हो, चिच्चर । अनदीको चामललाई बाफमा पकाएर सेलाएपछि भोर्लाको पातमा बेरेर पोका पारिन्छ । अघिल्लो साँझ बनाएको पोका संक्रान्तिमा पोलेर खाने गरिन्छ । त्यसैले प्रायः थारू समुदायले अनदीको खेती गरेकै हुन्छन् ।
‘तर अचेल निकै कम भएको छ । पहिला पहिला जस्तो छैन । थारू समुदायले अनदीको चामलबाट आफ्ना चाडपर्वहरूमा विभिन्न खाले परिकार बनाउने हुँदा सबैले यो धान रोप्थे,’ थारू सांस्कृतिक संग्रहालय तथा अनुसन्धान केन्द्र बछौलीका अध्यक्ष वीरेन्द्र महतोले भने । अहिले आफूले अनदी खेती नगर्ने अरू ठाउँबाट किनेर वा मागेर काम चलाउने क्रम बढेको उनले बताए । ‘धान क्षेत्र’ हेर्ने प्रधानमन्त्री कृषि आधुनिकीकरण परियोजना, परियोजना कार्यान्वयन इकाइ भरतपुरका कृषि अधिकृत माधव पौडेल खेती हुने ठाउँमा पनि रैथाने अनदी नभएर हाइब्रिड अनदी रोप्ने चलन बढेको बताउँछन् । पहिलाको अनदीमा जस्तो स्वाद र सुगन्ध अहिलेको हाइब्रिड अनदीमा नभएको वीरेन्द्र महतोको अनुभव छ । पहिला निख्खर सेतो हुने अनदी अहिले अलि धमिलो हुने गरेको पनि उनले बताए ।
‘तर चिच्चर हाम्रो खिचरा पर्वको मुख्य पकवान हो । माघ १ मा थारू समुदायले घरमा चिच्चर खाएकै हुन्छन् । यो चलन कायमै छ । चिच्चरसँगै माछा खाने चलन छ,’ थारू कल्याणकारी सभाका पूर्वकेन्द्रीय सदस्य चन्द्र चौधरीले भनिन् । पहिला पहिला माघे संक्रान्तिको अघिल्लो दिन खोलामा गएर माछा मार्ने गरिन्थ्यो । जसलाई मछुबारी भनिन्थ्यो । ‘अचेल खोलामा गएर माछा मार्ने चलन पनि लगभग हराएको झैं छ,’ उनी भन्छिन् ।
तयार भएको चिच्चर पोका पार्न जंगल गएर भोर्लाको पात टिपेर ल्याइन्थ्यो । अचेल भोर्लाको पातको साटो घर नजिकैको केराको पात टिपेर चिच्चर पोका पार्ने गरिन्छ । ‘केही कुराहरू नौला छन् । तर परम्परा कायमै छ । हामी चिच्चर खान्छौं । पोका पारेर पोलेर माछासँग मिठो मानेर खान्छौं । यो हाम्रो मुख्य पर्व नै हो,’ चन्द्र चौधरीले भनिन् । चिच्चर पोकालाई थारूहरू ‘प्वाका’ भन्ने गर्छन् ।
यसरी बन्छ चिच्चर
चिच्चर अनदीको चामलको मात्रै बन्ने गर्छ । थारू समुदायको संस्कार संस्कृति संरक्षणमा लागेका थारू पत्रकार संघ चितवनका पूर्वअध्यक्ष तथा थारू कल्याणकारी सभा चितवनको प्रकाशन विभागका सदस्य कारी महतो अनदीको चामल राम्रोसँग पखालेर ५/६ घण्टा भिजाएर राख्नुपर्ने बताउँछन् । केही लामो र मोटो दाना हुने अनदी अन्य समुदायले घ्युमा भुटेर चाम्रे वा लट्टे खान प्रयोग गर्छन् । अचेल खीर खान पनि यो प्रयोग हुन्छ । तर चिच्चर पानीको बाफमा पकाइन्छ । ‘तल पानी पकाउने भाँडो हुन्छ जसलाई हामी तसला भन्छौं । त्यसमाथि चिच्चर पकाउने माटोको भाँडो राख्छौं । यसलाई पैनी भनिन्छ । पैनीको तल्लो खण्ड अर्थात् पिँध खुला हुन्छ,’ कारीले भने । खुला खण्ड छेक्न खडाइबाट बनेको सानो चकटी जस्तो ‘छितरी’ राखिन्छ । छितरी राखेर पैनीमा चामल खनाए पछि तसलामा उम्लिए पानीको बाफ माथि आउँछ र छितरीले छेकेको चामललाई पकाउँछ ।
पाकेपछि चिच्चर तयार हुन्छ । अरू बेला यही चिच्चर खाने गरिन्छ । तर खिचराका बेलामा पोका बनाएर राख्ने चलन छ । पाकेको चिच्चर राम्रोसँग सेलाएपछि हातले राम्रोसँग कँसिलो डल्लो बनाउँदै भोर्लाको पातले बेर्ने र लहराको रेसाले बाँध्ने चलन छ । मसान्तमा बनाएको ‘प्वका’ माघे संक्रान्तिमा खाने चलन छ । ‘धारा, इनार, खोला वा देवघाट पुगेर नुहाउने, भान्जा वा ब्राह्मणलाई दान गरेर प्वका खाने चलन छ,’ महतोले भने ।
चिच्चर पोकालाई आगोमा राम्रोसँग पोलेर खाने गरिन्छ । यसरी पोका बनाएर राखेको चिच्चर तीन चार दिनसम्म नबिग्रने उनले बताए । ‘पहिला जंगल गएर भोर्लाको ठूलठूला पात टिपेर ल्याउने अनि पोका पार्ने गरिन्थ्यो । अचेल केराको पातले नै काम चलाउन थालिएको छ । अलि बेर आगोमा सेकाएपछि पोका पार्दा केराको पात च्यातिँदो रहेनछ । त्यसैले सजिलो भएको छ,’ उनले भने ।
चिच्चर पोकाले शरीरमा ताप उत्पन्न गराउने उनले बताए । त्यसैले माघको जाडोमा पोका खाने गरेको उनको भनाइ छ । अरू बेला यसरी पोका खाइँदैन । माघमा जाडो हुने भएका कारण जाडो भगाउनका लागि नै खिचराका बेला पोका बनाएर खाने चलन रहेको उनले बताए । ‘चिच्चर पोका खाएर तत्कालै पानी खानु हुँदैन । पानी खाए ज्वरो नै आउँछ । जसलाई हामी प्वकज्वरो भन्छौं । यो त्यति गर्मी खाना हो,’ महतोले भने ।
प्रकाशित : माघ २, २०७८ ०८:११
