मासियो मौलिकता

यसअघि २०२१ मा भीषण आगलागी हुँदा यहाँका धेरै ऐतिहासिक घरहरू जलेर नष्ट भएका थिए । त्यतिबेला पनि ती घरको पुनर्निर्माणमा चासो दिइएको थिएन । अहिले ती घरहरूको भग्नावशेषसमेत भेटिँदैन । मल्लकालीन अभयपुर राज्यका राजा इन्द्रसिंह देवको जन्मघरसमेत पुनर्निर्माण हुन नसकेको स्थानीय जानकार तीर्थनारायण जोशी बताउँछन् । ‘लिच्छवि, मल्ल र शाहकालीन ऐतिहासिक सहर हो दोलखा,’ उनले भने, ‘यहाँका सबै प्राचीन सम्पदा र अवशेष लोप हुने अवस्थामा पुग्दै छन् ।’

इतिहास शिरोमणि बाबुराम आचार्यले उल्लेख गरेअनुसार १६ औं शताब्दीमा नेपालको पहिलो सिक्का निष्कासन गरी विनियम गरेको टक्सार घर एक पाखो भूकम्पले भत्काएर खण्डहरजस्तै बनेको छ । कुनै पनि बेला उक्त घर भत्कन सक्ने जोशी बताउँछन् । उनका अनुसार भूकम्पकै कारण भग्नावशेष बनेको कप्तान धनमान सिंहको डोकुलुङ्गा पुरान्छे, भीमसेनथान नजिकैको श्रेष्ठ खलकहरूको पुरान्छे पनि टक्सारकै अवस्थामा छन् । ‘दोलखा नेवार बस्ती हो, सबै घरहरू साझा छन्,’ उनले भने, ‘साझा घरहरू इतिहास बोकेका छन् । तर अहिले भागबन्डामा कुरा नमिल्दा यस्ता घरहरू भग्नावशेष हुने खतरामा छन् ।’

टक्सार, कुमारी, इन्द्रसिंह देव जन्मेको घरलगायत धेरै घरहरू साझा व्यक्तिका घरहरू हुन् । इतिहास बोकेका यस्ता धेरै घरहरू खण्डहर बनेका छन् । तर अझै पुनर्निर्माण अभावमा बजारक्षेत्रमै यस्ता धेरै घरहरू छन् । जोशी यहाँको सम्पदा र मौलिकता मासिँदै गएकोमा स्थानीय तहलाई जिम्मेवार मान्छन् । ‘विगतमा आगलागीले ऐतिहासिक घरहरू ध्वस्त भए, फेरि बनाइएन,’ उनले भने, ‘भूकम्पपछि बाँकी मौलिक घर तथा सम्पदा निर्माण स्थानीय तहले गर्नुपर्ने हो ।’

स्थानीयले आफूखुसी घर बनाउँदै गएपछि कंक्रिटका घर मात्रै बनेका हुन् । यसले यहाँको मौलिकता मासिँदै गएको उनको गुनासो छ । राजारानीको दरबार भएको राजकुलेश्वरमा अहिले पिलर हालेर कंक्रिटको घर बनेको छ । केही वर्षयता दर्जनभन्दा बढी पाटी संरक्षण अभावमा ढलेका छन् । हाल ती स्थानमा व्यक्तिका घरआँगन छन् । किराँत, मल्ल र शाहकालीन मठमन्दिर नासिए भने धारा र ढलहरू पुरिएका छन् । यी स्थानमा अहिले व्यक्तिका निजी संरचना छन् ।

भूकम्पपछि बजारको बाटोसमेत मिचिने क्रम बढेको स्थानीय बताउँछन् । जात्रा पर्व चलाउनै मुस्किल पर्छ । आँखैअगाडि यहाँका धेरै सम्पदा मासिएको स्थानीय भरत प्रधान बताउँछन् । ‘मूर्तिहरू, सहरका कला, संस्कृति, इतिहास बोकेका घरहरूसमेत मासिँदै गए,’ उनले भने, ‘सम्पदा बस्ती भनिएको छ तर इतिहास मासिँदा सबै चुप छन् ।’

दोलखाका बजारका अधिकांश घरहरू इँटा र कंक्रिटले बनाएर रातो जस्ता लगाइएका छन् । बाहिरबाट हेर्दा झलक्क राम्रो देखिन्छ । तर मौलिकताविहीन छन् । भूकम्पले भत्काएका त्रिपुरासुन्दरी, तलेजु, कुमारी घर, नाटेश्वरी, मच्छिन्द्रनाथलगायत पुरातात्त्विक महत्त्वका मठमन्दिर र जात्रा निकाल्ने घरहरू भने पुरानै शैलीमा पुनर्निर्माण गरिएको छ ।