विवाहको उमेर नपुग्दै सम्बन्धविच्छेद

राक्सिराङ गाउँपालिका–६ की २१ वर्षीया रमिला चेपाङले श्रीमान् आइतराम चेपाङसँगको सम्बन्ध अदालतबाट विच्छेद गरेकी छन् । श्रीमान्को दिनदिनैको कुटाइ सहन नसकेपछि सम्बन्ध तोडेको उनले बताइन् । उनको ७ वर्षअघि आइतरामसँग मागी विवाह भएको हो । ५ जना छोराछोरी छन् । तर उनको नाममा एक धुर पनि जमिन छैन । यस्तोमा छोराछोरी हुर्काउने जिम्मेवारी उनको काँधमा छ । बालविवाह, बर्सेनि सन्तान जन्माउनु तथा पोसिलो खानेकुराको अभावमा उनको आफ्नै स्वास्थ्य अवस्था पनि ठीक छैन ।

कैलाश गाउँपालिकाकी १७ वर्षीया सम्झना चेपाङको हालत पनि उस्तै छ । विवाह गर्ने कानुनी उमेर नपुग्दै श्रीमान् सुमन चेपाङसँग उनको सम्बन्धविच्छेद भइसकेको छ । विवाह गर्दा दुवैको उमेर १२ वर्ष मात्रै थियो । एउटै विद्यालयमा ३ कक्षामा पढिरहेका उनीहरूको अभिभावकले विवाह गरिदिएका हुन् । सम्झनाको साथमा अहिले २ छोरा र एक छोरी छन् । सुमन भने भार्ताकी १८ वर्षीया युवतीसँग विवाह गरी गत वैशाखदेखि चितवन बस्दै आएका छन् ।

सोही स्थानकी २१ वर्षीया सोनिका चेपाङ र २३ वर्षीय अमर चेपाङबीचको वैवाहिक सम्बन्ध गत पुस १० को अदालतको फैसलापछि विच्छेद भएको छ । सम्बन्धविच्छेदपछि सोनिकाले आफ्नो नागरिकताबाट श्रीमान्को नाम हटाउन जिल्ला प्रशासन कार्यालय पुगेकी थिइन् । कार्यालयले निवेदनअनुसार नै अमरको नाम हटाइदिएको छ । अदालतले सम्बन्धविच्छेदको फैसला गरेपछि उमेर पुगेको होस् कि नपुगेको, प्रशासनले नागरिकताबाट श्रीमान् वा श्रीमतीको नाम हटाइदिनुपर्ने कानुनी व्यवस्था छ । तर २० वर्ष नपुगीकन बिहे गर्न नहुने कानुनी प्रावधान भए पनि त्योभन्दा कम उमेरका किशोरकिशोरीको पनि सम्बन्धविच्छेद भएको कार्यालयका एक प्रशासकीय अधिकृतले बताए ।

२० वर्ष उमेर नपुग्दै बिहे गरे विवाह दर्ता हुँदैन । विवाह दर्ता नभई सम्बन्धविच्छेद हुने कुरै भएन । तर अदालतले व्यावहारिक पक्षलाई ध्यान दिँदा उमेर नपुगी बिहे गरेका दम्पतीबीचमा पनि सम्बन्धविच्छेदको आदेश दिने गरेको बताउँछन् अधिवक्ता मदन दाहाल । ‘यो कानुनी कुराभन्दा पनि समाजमा चल्दै आएको बालविवाहको कारणले अदालतले विवाह गर्ने उमेर नपुगेका दम्पतीको पनि सम्बन्धविच्छेदको आदेश दिने गरेको हो ।’

जिल्ला अदालत मकवानपुरका एक न्यायाधीश भने पछिल्लो समय २० वर्ष उमेर नपुग्दै सम्बन्धविच्छेदका लागि अदालत आउनेको संख्या घटेको दाबी गर्छन् । ‘विगतका वर्षहरूमा सम्बन्धविच्छेद गर्न आएकामध्ये करिब २० प्रतिशतजति कम उमेरका हुन्थे, अहिले यो अनुपात घटेको छ,’ ति न्यायाधीशले भने । मकवानपुरमा गत आवमा ५ सय ३० वटा सम्वन्धविच्छेदका मुद्दा दर्ता भएका थिए । त्यसमध्ये २ सय ९९ वटा फर्स्योट भएका थिए । तर विवाहको उमेर नपुग्दै सम्वन्धविच्छेद गर्न आएकाहरूको छुट्टै तथ्यांक भने नराखेको अदालतको भनाइ छ ।

यो समस्याको प्रमुख जड बालविवाह रहेको यस क्षेत्रमा कार्यरत व्यक्तिहरू बताउँछन् । त्यसमाथि चेपाङ समुदायमा बालविवाह प्रथाकै रुपमा छ । बालविवाहका कारण परिवारमा विखण्डन र छोराछोरीहरूको भविष्य अन्योलमा पर्ने गरेको माइती नेपाल मकवानपुरकी प्रमुख माया लामाले बताइन् । उनका अनुसार सानै उमेरमा आमा बन्दा स्वास्थ्यमा समस्या आई महिलाहरूको अल्पायुमै मृत्यु भएका धेरै घटना छन् । सम्वन्धविच्छेदका कारण बालबालिकाको उचित ढंगले पालनपोषण हुन सकेको छैन भने विद्यालय जाने अवसरबाट समेत उनीहरू वञ्चित भइरहेका छन् । ‘कतिपय सानै उमेरमा श्रम गर्न बाध्य छन् । सडकमा मागेर हिँड्ने र कष्टकर श्रमजीवन बिताउनेमध्ये धेरैजसो बाबुआमाको सम्बन्धविच्छेद भएका बालबालिका छन्,’ उनले भनिन्, ‘त्यसकारण चेपाङ समुदायको जीवनमा परिवर्तन ल्याउन बालविवाह रोक्नुको विकल्प छैन ।’ बालविवाहकै कारण चेपाङ समुदायमा बहुविवाहसमेत मौलाएको उनको दाबी छ ।

‘सानै उमेरमा विवाह गरिदिए बोझ कम हुन्छ भन्ने अभिभावकको बुझाइ, कमजोर आर्थिक अवस्था, संगतलगायत कारणले धेरैजसो बालबालिका विवाह गर्न बाध्य छन्,’ उनी भन्छिन्, ‘अपरिपक्व उमेरमै विवाह हुँदा त्यसपछिको जिम्मेवारी थेग्न दुवै जना सक्षम हुँदैनन् । उमेरसँगै आउने मानसिक परिवर्तनले पनि उनीहरूलाई सम्बन्धविच्छेदसम्म ल्याइपुर्‍याएको देखिन्छ ।’ यसलाई रोक्न अभिभावक, विद्यालय र सरकारी तहबाट पनि विशेष पहल हुनुपर्ने उनको भनाइ छ ।