जसका लागि स्कुल बनाइयो, उनैले पढ्न पाइनन्

स्कुलको भुँइमा बसेर शान्तिमाया एक कक्षामा पढिरहेको देखेर जर्मन नागरिक डानी स्टेफनले व्यवस्थित विद्यालय भवन बनाइदिने कल्पना गरेकी थिइन् । प्रजा कल्याण प्राथमिक स्कुलको त्यस बेलाको २ कोठाको भवन पनि भूकम्पले भत्काइदियो । त्यसपछि डानीले करिब ९३ लाख रुपैयाँको आफ्नै लगानीमा दिगो विकास एकता नेपाल नामक संस्थाको सहयोगमा ९ वर्षपछि ५ कोठे भवन निर्माण गरिदिएकी हुन् ।

नवनिर्मित स्कुलमा पुस्तकालय र शौचालयको सुविधा छ । भवनको बुधबार भएको उद्घाटन समारोहमा पुगेका प्रदेश ३ का सामाजिक विकास मन्त्री युवराज दुलालसमक्ष डानीले शान्तिमाया चेपाङ भुँइमा बसेर पढेको विषय सुनाइन् ।

डानीले जसका लागि स्कुलको भवन बनाएकी थिइन् उनको १४ वर्षकै उमेरमा विवाह भएपछि पढाइ छाडेको घटनालाई बोल्दाबोल्दै आँखाबाट आँसु झारिन् । उनले गला अवरुद्ध पार्दै मन्त्रीसमक्ष भनिन्, ‘मन्त्रीज्यू बालविवाहलाई नियन्त्रण गर्नोस् ।’ कार्यक्रममा उपस्थित भएका अभिभावकलाई पनि उनले बालविवाह चलन हटाउन अनुरोध गरिन् ।

आफ्ना छोराछोरी नभएकी डानीले स्कुल भवनमा यिनै छोरीले पढ्न पाएनन् भने त्यो भवनको के काम भनेर पीडा पोखिन् । ‘गरिबी र विकटतालाई क्रमशः हटाउन सकिन्छ तर बालविवाहजस्तो कुरीतिलाई हटाउन सबै एक जुट नभएसम्म हटाउन सकिँदैन,’ उनले भनिन् ।

चेपाङ बाहुल्य रहेको राक्सिराङ गाउँपालिकाको त्यस क्षेत्रमा बालविवाहको चलन रहेको छ । विकट क्षेत्रमा रहेको नवनिर्मित विद्यालय भवनको उद्घाटन गर्न करिब एक घण्टा पैदल हिँडेर पुगेका मन्त्री दुलालले प्रदेश सरकारले बालविवाहलाई अन्त्य गर्ने प्रतिबद्धता गरे ।

‘२०७८ सम्म प्रदेश ३ का १३ वटै जिल्लालाई बालविवाह मुक्त बनाउने घोषणा गरिएको छ,’ उनले भने, ‘त्यस घोषणाअनुसार प्रदेश सरकारले नीति तथा कार्यक्रम ल्याएको छ ।’ अधिकांश चेपाङ बालबालिका अध्ययन गर्ने उक्त विद्यालयमा ६९ विद्यार्थी छन् । प्रजा कल्याण प्राथमिक विद्यालयमा १ देखि ५ कक्षासम्म पढाइ हुन्छ ।

कानुनले तोकेको निश्चित उमेर नपुग्दै र कुनै एउटा बालक वा बालिका शारीरिक, मानसिक वा भावनात्मक रूपले विवाह गर्न योग्य नहुँदै गरिने विवाह नै बालविवाह हो । नेपाली समाजमा मात्र होइन, बालविवाह दक्षिण एसियाली मुलुकमा पनि व्याप्त छ ।

नेपालले मुलुकी देवानी संहिता ऐन २०७४ ले २० वर्ष नपुगी गरिएको विवाहलाई बालविवाहको रूपमा परिभाषित गरेको छ भने २० वर्ष नपुगी गरिएका यस्ता विवाह स्वतः खारेज हुने व्यवस्था गरेको छ ।

यति हुँदाहुँदै पनि मकवानपुरको एउटै विद्यालयबाट गत शैक्षिक सत्रमा १३ जना बालबालिकाको विवाह भएको छ । प्रधानाध्यापक काजीराम मोक्तानका अनुसार राक्सिराङ–३ सरीखेत पलासेस्थित सूर्योदय माविमा ६ कक्षामा पढ्ने १३ वर्षीया सुनीता चेपाङले मदन चेपाङसँग विवाह गरिन् ।

‘छात्रावासमा बसेर पढ्ने उनी घरमा गएकी विवाह गरेर पो फर्किन्,’ प्रअ मोक्तानले भने । राक्सिराङ गाउँपालिका काँकडा सिलिङेस्थित राष्ट्रिय माध्यमिक विद्यालयमा पनि ६ जना बालिकाले विवाह गरेर पढाइ छाडेका छन् । मंसिरदेखि फागुनको अन्तिमसम्ममा चेपाङ समुदायले बिहे गर्ने चलन छ ।

जिल्ला जनस्वास्थ्य कार्यालय मकवानपुरले चेपाङ महिलाको प्रजनन् स्वास्थ्यसम्बन्धी हालै गरेको अध्ययन प्रतिवेदनअनुसार जिल्लाको पश्चिमी क्षेत्रमा पर्ने साविकका गाविसमा ४५ प्रतिशतदेखि ८६ प्रतिशत बालिकाको १२ वर्षदेखि १५ वर्षको उमेरमा विवाह हुने गरेको छ । अधिकांश बालिकाले १३ वर्षदेखि नै बच्चा जन्माउन सुरु गर्छन् । ‘उमेर नपुगीकन विवाह गर्नु हुँदैन भनेर अभिभावकलाई सम्झाउँदा पनि लुकीलुकी विवाह गराउँछन्,’ राक्सिराङ गाउँपालिकाका अध्यक्ष राजकुमार मल्लले भने ।

सरकारले सन् २०३० सम्ममा मुलुकबाट र प्रदेश–३ को सरकारले प्रदेशवाट छिट्टै बालविवाह अन्त्य गर्ने नीति तथा कार्यक्रम पारित गरेको छ । ‘प्रदेश ३ लाई २ वर्षभित्रमा बालविवाहमुक्त प्रदेशको रूपमा परिणत गरिछाड्ने छौं,’ मुख्यमन्त्री डोरमणि पौडेलले भने, ‘बालविवाह प्रदेशका निम्ति लज्जाको विषय हो ।’ बालविवाहको प्रवृत्ति अहिले बदलिएको छ । मोबाइलका कारणले बालबालिका भागीविवाह गर्न थालेका छन् । अधिकांश बालविवाह सम्बन्धविच्छेदमा परिणत हुने गरेको छ ।

‘बालविवाहले महिला र बालबालिकालाई उच्च जोखिममा पार्ने गरेको छ,’ केन्द्रीय बाल कल्याण समितिका कार्यकारी निर्देशक तारक धितालले भने । बालविवाहलाई नियन्त्रण गर्न कानुन निर्माण भए पनि प्रभावकारी कार्यान्वयन नभएकाले बालविवाह नियन्त्रण हुन नसकेको जिल्ला समन्वय समिति मकवानपुरका अध्यक्ष रघुनाथ खुलालले बताए ।

प्रदेश–३ का १३ जिल्लामध्ये सबैभन्दा बढी बालविवाह नुवाकोट जिल्लामा ६२.५८ प्रतिशत रहेको छ भने धादिङमा ६२.९ रहेको छ । बालविवाहले बालिकाको आधारभूत मानव अधिकार र उनीहरूको स्वतन्त्रतामा बन्देज लगाउने गरेको सिविन हेल्प लाइनका प्रमुख झविन्द्र ज्ञवालीले बताए ।

फेरिँदै बालविवाहको उमेर

विसं. १९१० को मुलुकी ऐनमा विवाहका लागि कन्याको न्यूनतम उमेर ५ वर्ष तोकिएको थियो । समयको परिवर्तनसँगै २०२० मुलुकी ऐनले अभिभावकको अनुमतिमा महिलाको १८ र पुरुषको २० वर्ष कायम गरिएकोमा केही नेपाल कानुन संशोधन तथा खारेज गर्ने ऐन २०७२ ले २० वर्ष नपुगी बिहेवारी गर्न रोक लगाएको छ ।

त्यसैगरी मुलुकी देवानी संहिता ऐन २०७४ ले २० वर्ष नपुगी गरिएको विवाहलाई बालविवाहको रूपमा परिभाषित गरेको छ भने २० वर्ष नपुगी गरिएका यस्ता विवाह स्वतः खारेज हुने व्यवस्था गरेको छ ।