विद्यालय जाँदैनन् मुसहर बालबालिका

तर, महानगरपालिकाभित्रको यो बस्तीले महानगरपालिकालाई जिस्काइरहेको छ । प्रदेशको राजधानी र शैक्षिक केन्द्रको परिचय बनाएको विराटनगर महानगरभित्रको यो बस्तीका कमै मुसहर बालबालिका विद्यालय जान्छन् । दरैया बस्तीका मुसहरमा ४ कक्षाभन्दा धेरै पढ्ने बालबालिका अझै कोही पनि छैनन् ।

बस्तीका १३ वर्षीय अनिल ऋषिदेव विद्यालय जाँदैनन् । उनी आफ्नो बुबासँगै कहिले उखु काट्ने त कहिले अर्काको खेतमा काम गर्छन् । विद्यालयमा पाइला पनि नहालेका अनिललाई पढेर के नै हुन्छ र भन्ने लाग्छ । यही बस्तीका १० वर्षे बालक लक्ष्मण ऋषिदेवले पनि गत वर्षदेखि विद्यालय जान छाडिदिए । एक कक्षामा एक वर्षजति विद्यालय गएका उनलाई आफूले कुन विद्यालयमा एक वर्ष पढें त्यो विद्यालयको नाम समेत थाहा छैन । विद्यालय जान किन छाडेको भनेर सोध्दा उनले आफ्ना बस्तीका कोही बालबालिका पनि विद्यालय नजाने गरेका कारण आफूलाई पनि मन नलागेको जवाफ दिए । स्थानीय श्रीमाया आधाभुत विद्यालयमा कक्षा चारमा अध्ययनरत काजल ऋषिदेवका अनुसार उनीसँगै सोही बस्तीका रामु, आशिष र खुश्बु ऋषिदेव मात्रै चार कक्षामा पढ्छन् ।

परिवारको कमजोर आर्थिक अवस्थाका कारण मुसहर बालबालिका सानैदेखि अर्काकोमा बुनिबुतो गरेर पैसा कमाउनतिर लाग्ने गरेको नेपाल राष्ट्रिय मुसहर संघ मोरङका महासचिव धर्मेन्द्र ऋषिदेव बताउँछन् । सामुदायिक विद्यालयमा निःशुल्क पढाइ हुने भए पनि परिवारको कमजोर आर्थिक अवस्थाका कारण कपी कलमसमेत जुटाउन नसक्दा मुसहर बालबालिकाले बीचमै पढाइ छाड्ने गरेको नेपाल राष्ट्रिय मुसहर संघ मोरङका महासचिव धर्मेन्द्र ऋषिदेव बताउँछन् ।

जसले गर्दा दुईचार वर्ष जेनतेन विद्यालय गए पनि उनीहरूले बीचैमा पढाइ छाड्ने गरेको उनको भनाइ छ । उनले भने, ‘मुसहर बालकहरू सानै उमेरदेखि नै आमाबुबासँग मजदुरी गर्न थाल्छन् । कोही धेरै कमाउँन भन्दै किशोर अवस्थामै भारत पस्छन् । छोरीहरूको पनि सानै उमेरमा विवाह गर्ने चलन छ ।’

विराटनगर महानगरपालिकाको दक्षिणतर्फ पर्ने यो मुसहर बस्तीको भारतसँग सीमा जोडिएको छ । ४६ घरपरिवारको बसोबास रहेको यस बस्तीमा दुईचार घर अन्य समुदायको भए पनि बाँकी सबै ऋषिदेव समुदायको बसोबार छ । भूमिहीन अवस्थाका उनीहरू अर्काको खेतबारीमा जनमजदुरी गरेर जीविकोपार्जन गर्छन् ।

नेपाल सरकारको राष्ट्रिय जनगणना २०६८ ले मुसहरको जनसंख्या २ लाख ३४ हजार ४ सय ९० देखाए पनि भोर नामक संस्थाले गरेको सर्वेक्षणमा मुसहर जनसंख्या देशभर १२ लाख रहेको महासचिव धर्मेन्द्र ऋषिदेवले बताए । लोकतन्त्रमा विभेद हुँदैन, सबै जाति वर्ग र सामुदायले समान अधिकार पाउने नेताहरूले बताइरहँदा तराईका दलितमध्ये पनि सबैभन्दा पिछडिएको मुसहर समुदायको अवस्थामा भने कुनै सुधार आएको छैन । तराई मधेसमा २४ जिल्लामा बसोबास गरिरहेका उनीहरू पुस्तौंदेखि अशिक्षा, चरम गरिबी र सुकुम्बासी जीवन निर्वाह गरिरहेका छन् ।

ह्विलचेयरमा धाएर मुसहर बालबालिकालाई कखरा सिकाउँछन् राजु विराटनगर महानगरपालिका १७ रानीका राजु क्षेत्री शारीरिक रूपमा अशक्त छन् । ह्विलचेयरको साहारामा हिँडडुल गर्ने उनी महानगरकै दरैया बस्तीका मुसहर बालबालिकाको जीवनमा ज्योति छर्ने काम गरिरहेका छन् । विराटनगर आँखा अस्पतालमा काम गर्दै आएका उनी सडकमा हिँडडुल गर्दा दरैया बस्तीका मुसहर बालबालिका सधै कि माछा मारिरहेका हुन्थे । कि त खेलिरहेका भेटिन्थे । विद्यालय जाने उमेर भइसकेका बालबालिकाहरू यसरी विद्यालय नगई सडकमा फोहोरी अवस्थामा माछा मार्दै र खेल्दै गरेको देखेर आफ्नो मन चसक्क भएको राजु बताउँछन् ।

आफ्नो परिवारको कमजोर आर्थिक अवस्थाका कारण मुसहर बालबालिकाहरूका लागि केही गर्न नसके पनि उनीहरूलाई आफूले जानेको ज्ञान दिन सक्छु भन्ने उनलाई लाग्यो । राजुले यस बस्तीका करिब ५० मुसहर बालबालिकालाई निःशुल्क कखरा सिकाउन थालेको दुई वर्ष हुन लाग्यो । उनले भने, ‘अरु केही गर्न नसके पनि म आफूले सिकेको ज्ञान उनीहरूसँग बाढ्न सक्छु भन्ने लाग्यो त्यसैले उनीहरूलाई निःशुल्क पढाउन थाले ।’

मुसहर बस्तीमा लायन्स क्लबले निर्माण गरिदिएको बालकेन्द्रसम्म ह्विलचेयरमा धाएर राजुले दिनको २ घण्टा कखरा सिकाउने गरेका छन् । उनले पढाउन सुरु गर्दा त्यहाँ कुनै भवन थिएन । मुसहर बालबालिका भेला पारेर उनले खुला आकाशमुनि नै पढाउने गर्थे । बालबालिका खुला आकाशमुनि पढेको देखेपछि एक वर्षअघि लायन्स क्लबले एक कोठे सानो भवन बनाइदिएको हो । निकै पिछडिएका र सामान्य सरसफाइको पनि ज्ञान नभएका मुसहर बालबालिकालाई दिनको २ घण्टा पढाउन पनि आफूलाई निक्कै मुस्किल परेको राजु बताउँछन् । सुरुसुरुका दिनमा अभिवभाहरूले आफ्ना छोराछोरी नपठाउँने र कतिपय त बालबालिका नै पढ्न नमान्ने गरेको उनी बताउँछन् ।

अशिक्षा र चरम गरिबीका कारण निक्कै पछाडि परेका उनीहरूको सरसफाई र खानपानको अवस्था निकै दयनीय रहेको उनी बताउँछन् । अशिक्षा र चरम गरिबीकै कारण उनीहरूमा आफ्ना छोराछोरी पढाउनु पर्छ भन्ने चेतना छैन । मुसहर बालबालिकालाई शिक्षाको महत्त्व बुझाउन राजु कच्चीबाटोमा आधा घन्टा ट्राइसाइल चलाएर ऋषिदेव बस्ती पुग्छन् । तर, आकर्षण गर्न सक्ने कुनै पनि सामग्री नहुँदा बालबालिका रमाएर पढ्न नआउने गरेको उनले बताए ।

उनले भने, ‘शैक्षिक सामग्रीको, लगाउने लुगा र जुत्ता चप्पलको अभावमा यसबस्तीका सबै बालबालिका नियमित पढ्न आउँदैनन्,’ उनले भने, ‘सबै जना नियमित पढन आउँदैनन् ।’ आफूले कखरा सिकाउनुका साथै मुसहर बालबालिका र उनीहरूका अभिभावकहरूलाई समेत व्यक्ति सरसफाईका बारेका सिकाउने गरेको उनले बताए । उनले भने, ‘पढाउन थालेको दुइ वर्ष पुग्न लाग्यो, उनीहरूमा विस्तारै सुधार आइरहेको छ । पढाइ सँगसँगै व्यक्तिगत सरसफाइ पनि सिकाउने गरेको छु ।’