भूराजनीतिको ढोल

कि यसको प्रभाव खास क्षेत्र या राष्ट्रहरूबीच मात्र पर्छ ? ‘भू’ शब्दले पृथ्वी बुझाउँछ र पृथ्वीको कुनै भाग वा भौगोलिक क्षेत्रमा हुने राजनीतिक गतिविधिलाई भूराजनीति भन्ने गरिएको छ । यस शब्दको बढी प्रयोग परराष्ट्र मामिलालाई असर पार्ने अर्थमा भएको छ । स्विडेनका राजनीतिशास्त्री रुडोल्फ क्जेलेनले सन् १८९९ मा प्रतिपादन गरेको जियोपोलिटिक्स (भूराजनीति) लाई बीसौं शताब्दीको सुरुतिर बेलायतका भूगोलविद् हाल्फोर्ड म्याकिन्दरले जनस्तरमा पुर्‍याएका थिए । उनको उद्देश्य बेलायती राज्यनीतिमा भूगोलको भूमिका बढाउनु थियो ।

वर्तमान विश्वमा भूराजनीतिलाई विभिन्न देशले आफ्नै सन्दर्भमा अर्थ्याउने गरेका छन् । अमेरिका र रुसको भौगोलिक स्थिति फरक छ । त्यस्तै, बेलायतको अवस्थिति जर्मनी वा फ्रान्ससित तुलना गर्न सकिँदैन । बेलायतको भौगोलिक अवस्था एउटा आइल्यान्डको जस्तो छ जसले यसलाई युरोपका अन्य देशभन्दा अलग पहिचान दिएको छ र कतिपय युद्धमा यो जोगिएको छ । अमेरिका त झन् बढी सुरक्षित छ, यसको भौगोलिक स्थिति र छिमेकी देशहरूसित शत्रुतापूर्ण सम्बन्ध नभएका कारण । तर रुसको भूराजनीतिक अवस्थाले यसको सुरक्षालाई हाँक दिइरहेको छ । युक्रेन, जुन सोभियत संघको हिस्सा थियो, सन् १९९१ देखि सार्वभौम राष्ट्रका रूपमा छ । युक्रेनको सिमाना धेरैतिर रुससित जोडिएको र यी दुई देशको सम्बन्ध राम्रो नभएकाले अनि युक्रेन उत्तर अटलान्टिक सन्धि संगठन (नेटो) को सदस्य बन्न आतुर भएकाले रुस आतंकित भएको छ । युक्रेनबाट खतरा महसुस भएकाले रुस ऊसँगको युद्धमा होमिएको छ । एकातिरबाट शक्तिराष्ट्रहरूको यस्तो कारबाही साना छिमेकीप्रति गरिएको बलमिच्याइँ मानिन्छ भने, अर्कातिर रुसले गरेको कारबाही अर्को जोकोही शक्तिराष्ट्र भए पनि गर्थ्यो भन्ने प्रमाणहरू यथेष्ट पाइन्छन् ।

कटुतापूर्ण सम्बन्ध शक्तिराष्ट्र वा अन्य राष्ट्र विशेष गरी छिमेकीसितको सम्बन्ध राम्रो नहुनाले विकसित हुने हो । अमेरिका र क्यानाडा वा अमेरिका र मेक्सिकोबीचको सम्बन्ध रुस र युक्रेनको जस्तो छैन किनभने अमेरिकाले यी दुई छिमेकीबाट कुनै असुरक्षा हुने ठान्दैन । राजनीतिक र भौगोलिक रूपमा अमेरिकाको सुरक्षा ग्यारेन्टी छ तर रुस आफू सबै युरोपेली देशबाट घेरिएको ठान्छ । युरोपेली देशहरू अरू देशहरूभन्दा पहिले आर्थिक विकास गरी शक्तिशाली भएकाले अन्यत्र उपनिवेश बनाउन सफल भए र तिनीहरूबीच प्रतिश्पर्धा बढ्दै गयो । यसका साथै तानाशाहहरूको असीमित महत्त्वाकांक्षाले विश्वयुद्ध लगायत अनेक आपसी युद्ध छेडिएका हुन् । तर आज पश्चिम युरोपका देशहरूको आपसी स्वार्थ जोडिएको छ एवं रुस डर र महत्त्वाकांक्षाले ग्रस्त छ । राष्ट्रपति पुटिनको भूमिकाका कारण पनि त्यहाँ अहिलेको अवस्था आएको हो ।

कसैकसैले संसारमा जेजति ठूला घटना भएका छन्, ती सबै भूराजनीतिले गर्दा भएका हुन् र अटलान्टिक चार्टर (सन् १९४१) को परिणामस्वरूप भारत १९४७ मा स्वतन्त्र भएको हो न कि गान्धीको नेतृत्वमा चलेको लामो स्वतन्त्रताको आन्दोलनले हो भनी अति हल्का (स्विपिङ) तर्क गर्ने गरेका छन् । दोस्रो विश्वयुद्धका दौरान दुई देशका नेता (एट्ली र रुजवेल्ट) ले गरेको स्वतन्त्रताको घोषणाले केही आधार बनाए पनि त्यसपछिको बेलायत सरकारका क्रियाकलाप र अटलान्टिक चार्टरकै सहीकर्ता बेलायती प्रधानमन्त्री विन्स्टन चर्चिलको साम्राज्य कायम राख्ने धारणामा कुनै परिवर्तन भएन । उनी अति कठोर कन्जरभेटिभ नेता थिए जसका पालामा भारत स्वतन्त्र हुन सकेन । उनी पछिका प्रधानमन्त्री एट्ली, जो लेबर पार्टीका नेता थिए, भारतलाई स्वतन्त्रता दिनतिर अग्रसर भए । अटलान्टिक चार्टरको सोझो प्रभाव कसरी पर्‍यो भन्ने ठोस आधार नदेखाई भूराजनीतिलाई जबर्जस्ती जोडेर भारतको त्यति लामो स्वतन्त्रता आन्दोलन र यसको नेतृत्वलाई कसरी अवमूल्यन गर्न सकिन्छ ? बरु दोस्रो विश्वयुद्धपछि उपनिवेशविरुद्धको संघर्षले गति लिएको र बेलायत लगायतका देशहरूलाई आफ्नो प्रभुत्व कायम राख्न कठिन भएकाले ती एकपछि अर्को गर्दै स्वतन्त्र हुन थालेका हुन् । साम्यवादको बढ्दो प्रभाव र साथै विकासोन्मुख देशहरूको दबाबका कारण स्वतन्त्रता आन्दोलनलहरू सफल भएका हुन् ।

दक्षिण एसियामा भूराजनीतिक प्रभाव टड्कारो रूपमा परेका निकै उदाहरण छन् । भारतको विभाजन र पाकिस्तानको कृत्रिम बनावटले गर्दा क्षेत्रीय अखण्डता कायम राख्न कठिन थियो । सँगै पूर्वी पाकिस्तान (पहिलेको पूर्वी बंगाल) को भौगोलिक, भाषिक, सांस्कृतिक पहिचान पश्चिम पाकिस्तानको भन्दा फरक मात्र थिएन, पूर्वी पकिस्तानका जनतामा आफू पश्चिम पाकिस्तानको उपनिवेशजस्तो भएको मनोविज्ञानले काम गरेको थियो र पाकिस्तान निर्माण भएका दिनदेखि दुई क्षेत्रबीच तिक्तता बढ्दै गई सन् १९७१ मा हालको बंगलादेश बनेको हो । बंगलादेश बनाउन भारतको अहं भूमिकासँगै सुरक्षाचासो र पाकिस्तानसितको शत्रुतापूर्ण नीति र व्यवहारले काम गरेको थियो । तर यसले धर्मले मात्र देशहरूबीच सुसम्बन्ध कायम हुन नसक्ने रहेछ भन्ने पनि प्रस्ट पार्‍यो । पाकिस्तान अति कट्टर मुस्लिम देश भए पनि पूर्वी पाकिस्तानका मुसलमानलाई यसले आकर्षित गर्न सकेन ।

बंगलादेशको जन्म बढ्दो भूराजनीतिक प्रभाव, जनताको विद्रोह र भारतको सोझो भूमिकाले गर्दा हुन सकेको हो । भारतको सैनिक र रणनीतिक स्थिति पहिलेजस्तो नभएको र ऊ एउटा क्षेत्रीय शक्तिका रूपमा देखा पर्दा चीनले पाकिस्तानका पक्षमा सहायता गर्न कुनै कसर नराख्ने भन्दै फाँफुँ गरे पनि भारतलाई चीन लडाइँमा सोझै हाम फाल्दैन भन्ने यकिन थियो । किनभने चीनको प्रवेशले दक्षिण एसिया धेरै समयसम्म शक्तिराष्ट्रको क्रीडास्थल हुन सक्थ्यो । बदलिँदो भूराजनीतिक स्थितिको ज्ञान भएकाले नेपालले आफ्नो नीति र भूमिकामा परिवर्तन गरी नयाँ क्षेत्रीय वास्तविकता अनुसार बंगलादेशको आन्दोलनताका नै पाकिस्तानपक्षीय नीतिमा परिवर्तन गरेको थियो । २०१७ सालपछि राजा महेन्द्रले चलाएको निर्दलीय पञ्चायती व्यवस्था र पाकिस्तानका राष्ट्रपति जनरल अयुब खाँले लागू गरेको बेसिक डेमोक्रेसी (आधार भूत प्रजातन्त्र) बीच सामञ्जस्य थियो । तर त्यसताका नेपाल र पाकिस्तानबीच सम्बन्ध राम्रो भए पनि नेपाल–भारत सम्बन्धसँग तुलना गर्न सकिने अवस्थामा कहिल्यै पुगेन, पुग्न पनि सक्दैन । किनभने, मन परे पनि नपरे पनि भारतसित नेपालको सम्बन्ध राम्रो हुनैपर्छ । यो दुवै मुलुकको बाध्यता हो । यसलाई भौगोलिक निर्णयतावाद भन्न सकिन्छ । भौगोलिक रूपमा नेपाल चीनतिर फर्केको भए परिवेश सायद अर्कै हुने थियो । भौगोलिक अवस्थाले गर्दा पाकिस्तानसितको सम्बन्ध त औपचारिकतामा मात्र सीमित हुने हो ।

बृहत् नेपाल बन्नुभन्दा पहिले नै ससाना राज्यहरूबीच भूगोल विस्तार गर्ने अभियान चलिरहन्थ्यो र एक प्रकारको स्थानीय भौगोलिक राजनीति सक्रिय भइरहन्थ्यो । बृहत् नेपालको निर्माणपछि यसको भूराजनीति तिब्बत, चीन र भारतसित बढी विस्तार भयो । सम्बन्ध विस्तारका दौरान अरू देशसित सम्पर्क बढ्दै गए पनि मुख्य रूपमा भूराजनीतिक गतिविधि छिमेकी राष्ट्रहरूसित बढेकाले राजनीतिक उतारचढावभन्दा पनि सन्तुलित परराष्ट्रनीति र त्यस अनुसारको रणनीति र कूटनीति चाहिने भयो । सुगौली सन्धिपछिको नेपालको परराष्ट्रनीति भूराजनीतिक सक्रियतामा पर्नुपरेको त छैन, तर साम्यवादी चीनको उदयले यस क्षेत्रको भूराजनीतिक अवस्था परिवर्तन भएकाले सन्तुलित परराष्ट्रनीतिको सन्दर्भ बढेको हो ।

नेपालको परराष्ट्र र राष्ट्रिय नीतिमा भूगोलको प्रभाव धेरै छ । राजनीतिक उथलपुथलका बेला होस् या सामान्य परिस्थितिमा, छिमेकीको सहयोग चाहिएको वा खोजिएको हुन्छ । यसमा भारतको विशेष भूमिका रहेको पाइन्छ । अलिकति यताउता हुँदा छिमेकीले शंका गर्ने त छँदै छ, जसले गर्दा नेपालका नीतिनिर्माताहरूले होसियारीपूर्वक पाइला चाल्नुपर्ने भएको छ । आजको विश्व र क्षेत्रीय परिस्थितिले नेपालजस्ता भौगोलिक रूपमा चेपिएका भूपरिवेष्टित मुलुकहरूका लागि समस्या झन् थपिँदै गएको छ । भारत र चीनको सम्बन्ध सुमधुर नभएकाले प्रतिस्पर्धी भूराजनीति अघि बढाएका छन् । हामीलाई आपत् पर्दा युक्रेनले जस्तो अरू शक्तिराष्ट्रबाट सबै प्रकारका सहयोग पाउने आधार छैन । ५० मेगावाट बिजुली बंगलादेशलाई बेच्न त भारतको सहयोगबिना धौधौ परिरहेको छ भने अरू के कुरा ! साना राष्ट्रहरूको हितका लागि संयुक्त राष्ट्रसंघजस्ता संस्थाको भर पनि हराउँदै गएको छ । किनभने, मर्गेन्थोले भनेजस्तो, अन्तर्राष्ट्रिय राजनीति पनि शक्ति संघर्ष हो र शक्तिशालीहरूले नै धेरै विषयको निर्णय गर्ने गर्छन् । अतः साना राष्ट्रहरूको बाँच्ने आधार विश्वासिलो परराष्ट्रनीति, तीव्र विकास, प्रभावशाली सरकार, स्वच्छ शासनतन्त्र, भरिलो र दरिलो राजनीतिक नेतृत्व हो ।

भूराजनीति राज्यव्यवस्थाको थालनीसितै अभ्यासमा आएको हो । यसलाई समय, परिस्थितिले बढी सक्रिय पार्दै ल्यायो । विश्वका जनताबीच अन्तरसम्बन्ध बढ्दै जाँदा अनि विज्ञान र प्रविधिको विकासले गर्दा आपसी सम्बन्ध अति तीव्र गतिमा नजिकिँदै गएको छ । यसको प्रभाव राज्य–राज्य सम्बन्धमा पनि पर्ने नै भयो । यसका निम्ति सौम्य व्यवहार, परिपक्व सोच र यथार्थतामा आधारित नीति चाहिन्छ । अरू राष्ट्रको चलखेल आजको यथार्थ हो तर यसको राम्रो व्यवस्थापन गर्न सक्नु नै राष्ट्रिय सुरक्षाको ग्यारेन्टी हो ।