सरकार र माओवादीबीच बृहत् शान्ति सम्झौता भएपछि नेपालको परम्परागत राजनीतिमा आउने परिवर्तनलाई लिएर देशका बुद्धिजीवीहरू निकै आशावादी थिए । त्यति बेला बृहत् शान्ति सम्झौताले ल्याउन सक्ने ‘सकारात्मक’ परिवर्तनबारे प्रश्न गर्दा राजनीतिक चिन्तक प्रदीप गिरिचाहिँ त्यति आशावादी देखिनुभएको थिएन ।

उहाँको विचारमा संसारमा विकसित हुँदै गइरहेको नयाँ सभ्यतालाई मानिसको विचार र ज्ञानले होइन, ‘लिंग र उदर’ ले निर्देशित गरेको छ । विश्वका ‘विकसित’ समाजतिर लिंग र उदरको चाप अलि कम होला तर अविकसित समाजका मानिसहरूको चिन्ता लिंग र उदरको परिपोषणमा अल्झिएको छ । गिरिको यो व्याख्याको अन्तरंग पाटो बुझ्न कठिन थिएन । तर, त्यस्तो पाटो बुझिरहने धैर्य भने कसैमा थिएन ।

सत्य हो, भाले–पोथी दुवै थरी मानिसको चिन्ता लैंगिक सन्तुष्टि र उदरको प्रसन्नतामा केन्द्रित छ । नेपाली समाजमा दिनहुँ देखिने असन्तुष्टि, पीप भरिएर पनि फुट्न नसकी कचल्टिएको घाउजस्तो निरन्तरको राजनीतिक विद्रोह र त्यसको उपसंहारका रूपमा उल्लेख गरिने समानता लगायतका आदि–इत्यादि कुराहरूको छिनोफानो पछि नै होला । अहिलेका लागि लिंगोदर सभ्यताको बिनासर्त अनुगमन नै एक मात्र बाटो हो भन्नेमा प्रायः सबै घागडान राजनीतिज्ञहरू ढुक्क देखिएका छन् । उनीहरूमा कुनै द्विविधा देखिएको छैन ।

अहिले नेपाली समाज त्यस्तो अवस्थामा पुगेको छ जसको भविष्य धमिलो बादलले छोपिएको छ । समाजको गतिमा कुनै सुनिश्चितता छैन । कता जाने हो भन्ने पनि थाहा छैन । किन जाने हो भन्ने पनि ज्ञान छैन । यो सत्य हो, सात–आठ दशकपहिले यो देशमा विकासका केही रेखा कोरिएका थिए । ती रेखाका केही किरमिर धर्सा वा डोबहरू अहिले पनि देशका उपत्यका, हिमाल, पहाड र मधेशतिर देखिन छाडेका छैनन् । विकासका ती रेखाहरू सय वर्ष ननाघेका भए पनि पुराना पक्कै हुन् ।

अहिलेका मानिसहरूले आफ्नो बाँच्ने मूल आधार र त्यसका लागि चाहिने आवश्यक वातावरण दुवै बिर्सिएका छन् । देशबाट राणाशाहीको उन्मूलनपछि सुरु भएको लोकतान्त्रिक राजनीति पहिलो चरणमै प्रतिगमनको बाटामा लागेको थियो । त्यस बेलादेखि नै नेपाली राजनीति लोकतन्त्र र प्रतिगमनको लुकामारीमा छ । देशको अर्थशास्त्रले नीति–वचन र व्यवहार दुवैको उपेक्षा गरेको छ । मानिसहरू लिंगोदर सभ्यताको झिलिमिलीमा रमाएका छन् । पाटी, पौवा, सडक, चौतारो सबैतिर रमाइलो छरिएको छ । मानिसहरू सधैं जात्राको मनस्थितिमा देखिएका छन् । उनीहरूको चाहना छ- जात्रा कहिल्यै नटुंगियोस् । यो साँझ मदमस्त भई नाच्न पाइयोस् । जीवनमा दिनहुँ आउने नियमित त्रासदीको सामना गर्नु नपरोस् ।

देशको आमूल परिवर्तनका लागि संसदीय बाटो साँघुरो भएको ठहर गरेर त्यसविरुद्ध जनयुद्ध गर्नुपर्ने निष्कर्षमा पुगेका थिए पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’ । तत्काल उनी जनयुद्धको संयोजनका लागि जंगल पसेका थिए । माओवादीका सुप्रिम कमान्डरका रूपमा प्रचण्डले दिव्य बाह्र वर्षसम्म देशको आमूल परिवर्तनका लागि ‘अडान’ लिएका थिए, जसलाई माओवादीका नेता–कार्यकर्ता ‘चट्टानी अडान’ भन्ने गर्थे । यति बेला, संघीय गणतन्त्र नेपालमा दोस्रो राष्ट्रिय चुनावको समाप्तिसँगै प्रचण्ड तेस्रो पटक प्रधानमन्त्री बनेका छन् । अघिल्ला दुई पटक प्रधानमन्त्री हुँदा उनले के गरे ? ‘मीनमेख’ निकाल्ने बेला यो होइन, तर एउटा कुरा सत्य हो, ‘निमेसिस’ का रूपमा स्थापित भएका एमाले अध्यक्ष केपी ओलीको समर्थनमा प्रधानमन्त्री बनेका प्रचण्डको ‘चट्टानी अडान’ गर्ल्यामगुर्लुम ढलेको छ । प्रचण्डको चट्टानी अडानको भेउ राजा वीरेन्द्रले पनि पाउन सकेनछन् । बित्थामा जनता खोचेमा परेछन् ।

प्रचण्ड नेपाली कांग्रेसका सभापति शेरबहादुर देउवाको कोक्रोबाट उछिट्टिएर एमाले अध्यक्ष ओलीको कोक्रोमा पुगेका हुन् । देउवा होऊन् अथवा ओली, अथवा प्रचण्ड नै किन नहोऊन्, जो भए पनि, सबै पात्रको मूल प्रवृत्ति एउटै देखियो विगत दुई दशकमा । झन् अहिले त प्रचण्डले पहिरनको पहिलो अनुभवका रूपमा भर्खरै सेतो रंगका मयलपोस सुरुवाल लगाएका छन् । बिचरा अध्यक्ष कामरेडले हेक्का राख्न सकेनन्, नेपालको शाही शासक वर्ग घीउ रंगका लबेदा–सुरुवालसँग रमाउने भएकाले सेतोको संवैधानिक हैसियत अरूको भन्दा कम हुन्छ । सरकारी कर्मचारी रहिसकेका मेरा केही जानिफकार मित्रहरूका अनुसार, गणतन्त्र नेपालभन्दा पहिलेको राज्य व्यवस्थामा सेता दौरा–सुरुवालको हैसियत राजपत्रांकित तेस्रो दर्जाका कर्मचारीसँग जोडिएको हुन्थ्यो । तर, त्यसो भन्दैमा न प्रचण्डले लगाएका सेता दौरा–सुरुवालको हैसियत खुम्च्याउन मिल्छ, न त उनले धारण गरेको प्रधानमन्त्री पदको अवमूल्यन गर्न नै ।

प्रचण्ड देउवाको कोक्रोबाट एकाएक छलाङ मारेर ओलीको कोक्रोमा पुगेपछि कांग्रेस, एमाले र माओवादी पार्टीमा एकै प्रकारका ‘जातीय’ प्रतिक्रियाहरू उत्पन्न भएका छन् । यी सबैमा सबभन्दा सरस एमाले अध्यक्ष ओलीको भनाइ छ । उनका भनाइहरू नबुझिने पनि छैनन् र उनीबाहेक अरूले व्याख्या गर्न मिल्ने खालका पनि छैनन् । ओलीको कुरा स्पष्ट छ— एमालेका सर्वोच्च नेता ओलीले माओवादीका सर्वोच्च नेता प्रचण्डलाई प्रधानमन्त्री बनाएर उनको राजनीतिक जीवन अक्षुण्ण बनाइदिएका छन् । अब रायमाझी कम्युनिस्टदेखि प्रचण्ड कम्युनिस्टसम्म नेपालका सर्वहारा कम्युनिस्ट सबै एक भएका छन् । यो घटनापछि, संसारभरि हल्ला मच्चाउन सफल भएको गिरिजाप्रसाद कोइराला नेतृत्वको नेपाल सरकार र माओवादी विद्रोहीबीचको, बृहत् शान्ति सम्झौताको निरर्थकता पनि साबित भएको छ । त्यसलाई प्रचण्ड स्वयंले साबित गरेपछि ओली र एमाले दुवैको कुनै गुनासो बाँकी रहने अब ठाउँ छैन । कम्युनिस्टविरोधीहरू डाचामा बसेर भोद्काको स्वाद लिइरहेका कामरेड ब्रेझनेभको फोटो देखाउँदै भन्ने गर्छन्— कम्युनिस्टहरूका लागि सरकार भनेको ऐश–आराम, मोज–मज्जा र मनोरञ्जन गर्ने डाचा मात्रै हो । नेपालका कम्युनिस्टहरूमा ऐश–आरामको ‘हवस’ निकै चर्को छ । कम्युनिस्टहरूमा मात्रै होइन, यो हवस कांग्रेसीहरूमा पनि उत्तिकै ‘उष्ण’ छ । अहिलेका अधिकांश दिग्गज र शीर्षस्थानमा रहेका कांग्रेसी नेताहरू ‘रोमान्टिक’ रहेको चर्चा कहिले पनि सेलाएको छैन ।

बालुवाटारमा रहेको देउवा शिविरबाट प्रचण्डको पलायनपछि पक्ष र प्रतिपक्षमा बाँडिएको कांग्रेसमा हाहाकार उत्पन्न भएको छ । संवैधानिक राजतन्त्र तथा बहुदलीय प्रजातन्त्र अन्तर्गत पहिलो प्रधानमन्त्री बनेका गिरिजाप्रसाद आफ्नै पार्टीको बहुमतको सरकार चलाउन असफल भएपछि सरकार चलाउने पालो आयो देउवाको । उनले एमाले अध्यक्ष मनमोहन अधिकारी नेतृत्वको सरकार विस्थापन गर्न राप्रपालाई साथ लिएर कांग्रेस–राप्रपा गठबन्धन बनाए । स्मरणीय छ, अहिले एमाले अध्यक्ष ओलीले पनि राप्रपासँग सैद्धान्तिक सहमति लिएर प्रचण्डका लागि गठबन्धन बनाएका छन् । इतिहास दोहोरिएको छ ।

देउवा नेतृत्वको तत्कालीन गठबन्धन सरकारको उपलब्धि वा योगदान थियो- महाकाली सन्धि । त्यति बेला अहिलेका एमाले अध्यक्ष ओली महाकाली सन्धिको अनौपचारिक प्रवक्ता नै बनेका थिए । तत्कालीन भारतीय राजदूत केभी राजनसँग उनको सम्बन्ध प्रगाढ थियो । यो सन्धिका पक्षमा आएका उनका विचार र वक्तव्यले एमालेमा निकै भीषण तरंग निम्तिएको थियो । जानकारहरूका अनुसार, देउवा र ओलीबीच रहेको भनिएको कथित अन्तरंग सम्बन्धको कारण पनि महाकाली सन्धि नै थियो ।

यति बेला कांग्रेसका जल्दाबल्दा युवा नेताहरू देउवाको विस्थापनका लागि होइन, विपक्षमा जुटेका छन् । गगन थापा, विश्वप्रकाश शर्मा, चन्द्र भण्डारी, धनराज गुरुङ देउवाविरोधी नेताहरूको अग्रपंक्तिमा देखिएका छन् । तर, कांग्रेसमा नेतृत्व हस्तान्तरणको प्रक्रिया त्यति सजिलो छैन । नेतृत्व खोसेर लिने परम्परा सुरु गरेका थिए गिरिजाप्रसादले । बीपी कोइरालाको अवसानपछि पार्टीमा नेतात्रयको अवधारणाको लगभग अन्त्य भएको थियो । तर, पार्टीका अध्यक्ष कृष्णप्रसाद भट्टराईले सांकेतिक हिसाबले पार्टीमा बीपी र उहाँको विचारको संलग्नता देखाउन गिरिजाप्रसादलाई समेटेर नेतात्रयको अवधारणा कायम राख्नुभयो । गणेशमान सिंह भट्टराईको निर्णयमा सहमत हुनुहुन्थेन । तर, उहाँ मौन रहनुभयो ।

यसपछि कांग्रेसमा कसरी गिरिजाप्रसादको एकाधिकार स्थापित भयो, ती तथ्यहरू लुकेका छैनन् । २०५२ सालमा गठबन्धन सरकारको रिङ नियन्त्रणमा लिँदै पार्टी नेतृत्वमा पुगेका देउवा कसरी शैलजालाई उछिनेर कांग्रेसको नेतृत्वमा स्थापित भए ? रामचन्द्र पौडेल किन र कसरी स्खलित भए ? यी घटनाक्रमसँग चन्द्र भण्डारी अनभिज्ञ छैनन् । पार्टीको विभाजन, शाही कालमा प्रधानमन्त्री, पार्टीमा फिर्ता भएपछि भूमिकाको अपेक्षा, संविधान निर्माणपछि अवसरको खोजी । देउवाका जागरुकता र जाँगर असंख्य छन् ।

देउवा राजनीतिमा निर्मम छन् । उनले विमलेन्द्र निधि तथा प्रकाशमान सिंहजस्ता आफूलाई गुन लगाउने नेतालाई जसरी किनारा लगाए, त्यो आफैंमा अविश्वसनीय घटना बनेको छ । देउवाको पछि लाग्ने एनपी सावददेखि नैनसिंह महर लगायतका नेता कति बेला लोप हुनेछन्, कसैले भन्न सक्दैन । अब त्यही नियतिको सिकार हुने सम्भावना छ पूर्णबहादुर खड्काको । खड्का सहज र सरल छन् । तर कुन विन्दुमा उनी भड्किएर देउवाको रिङबाट बाहिरिने हुन्, कसैले भन्न सक्दैन ।

अहिले शक्तिमा नभएको कांग्रेसको सभापति भएर पार्टी चलाउन कि देउवा समर्थ छन् कि डा. शेखर कोइराला । कांग्रेसका यी दुई नेता र केही व्यापारीबाहेक अरू कसैले पार्टी सञ्चालन नै गर्न सक्दैनन् । देउवा र कोइरालाबाहेक हम्मेसी अरू कोही कांग्रेस नेतृत्वमा पुग्न सक्ने सम्भावना पनि देखिँदैन । हुन त, नेपालको राजनीतिमा विदेशी लगानीकर्ताको चासो बर्सेनि बढ्दै आएको छ । यस्तोमा कुन लगानीकर्ताको नजर कुन नायक वा प्रतिनायकमा पर्छ र उसको भाग्य खुल्छ ? कसले भन्न सक्छ ?

तैपनि मान्नैपर्छ— हरेक कालो बादलमा चाँदीको घेरा हुन्छ । देशमा लिंगोदर सभ्यताको प्रभाव जसरी व्यापक भइरहेको छ, त्यसबाट नेपाली समाजलाई कसरी जोगाउने ? अहिलेको विकट समयमा यो नै कांग्रेस वा अरू राजनीतिक पार्टीहरूको चिन्ता हुनुपर्छ । भोकभोकै बसेर भए पनि आफ्ना आदर्श र सिद्धान्तको अनुसरण गर्ने जमाना गुज्रिइसकेको छ । सत्य हो, अहिलेका शीर्ष नेताहरूले नेपाली समाजको राजनीतिक उत्थानका लागि निकै रापताप सहेका छन् तर पछिल्लो समय एकपछि अर्का प्रभावशाली नेता सामाजिक उत्तरदायित्व र राजनीतिक भूमिकाबाट स्खलित हुँदै गएका छन् । नेपाली राजनीतिमा देखिएको यो खतरनाक प्रवृत्तिसँग जनता सतर्क हुनैपर्छ ।