अन्तिम किस्ता ‘प्रचण्ड’
नेपाली राजनीतिमा पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’ सहजै ‘पोट्रेट गर्न’ सकिने पात्र होइनन् । उनी इतिहासका खास प्रकरण र परिघटनाहरूको नेतृत्व गरी विद्रोहको बाटोबाट संसदीय राजनीतिमा संक्रमण गर्दै लगातार हस्तक्षेपकारी बन्न आइपुगेका विषम पात्र हुन् ।
न उनी विगतमा हिँडेको बाटो सरल छ न समकालीन राजनीतिमा उनले खेल्ने भूमिकाको नालीबेली सजिलो छ । प्रतिकूलतालाई आकस्मिक र आश्चर्यकारी अनुकूलतामा बदल्नका लागि जस्तोसुकै जोखिम मोल्ने हुँदा उनीमाथिका कतिपय पूर्वधारणा खण्डित भएका उदाहरण धेरै छन् । ती ‘अनुकूलता’ वामपन्थी राजनीतिको दीर्घकालीन प्रतिकूलताका सूत्रधार र उनको व्यक्तित्वकै विचलनका ‘डिपार्चर’ समेत बन्न पुगेको पनि टड्कारो सत्य नै हो । सामाजिक–राजनीतिक आन्दोलनहरूको आयाम निकै परसम्म पुग्ने दीर्घकालीन चरित्रको हुन्छ र त्यसका लाभमाथिको हिस्सेदारी व्यक्तिगत कम सामूहिक (जनस्तरको) ज्यादा हुन्छ भन्ने कुरा पछिल्ला सत्ता–राजनीतिका घर्षणमा न उनले आत्मसात् गरेको महसुस हुन्छ न उनको दलले नै । यो कुरा सत्ता साझेदारी र समीकरणका तमाम प्रयत्न र संघर्षहरूले आफैं बोल्छन् ।
हुन त, प्रचण्डलाई हेर्ने वा मूल्यांकन गर्ने आधार इतिहासको बोधसापेक्ष छ भन्ने हेक्का पनि राख्नैपर्छ । माओवादी आन्दोलनलाई समर्थन गर्ने धेरैका लागि उनी सामन्तवादी चरित्रको राज्यविरुद्ध सशस्त्र विद्रोहका अगुवा थिए (र आज पनि हुन्) । त्यो विद्रोहले नेपाली समाजका आधारभूत अन्तरविरोधका जराहरू उधिनेर सतहमा प्रकट गरायो । सामाजिक विविधता र बहुलतालाई गहिरो राजनीतिक–सांस्कृतिक अर्थमा बुझाइदियो । दमित/वञ्चित वर्ग र समुदायलाई भाषिक, लैंगिक, जातीय, क्षेत्रीय लगायतका विभेदविरुद्ध लड्न मानसिक रूपले तयार बनाइदियो । तर तिनै प्रचण्ड अरू कतिपयका लागि भने ‘सत्र हजार मानिसको रगत मुछिएको हात’ लिएर सत्ताको लेनदेन गर्दै संसदीय नाफाघाटाको खेल दोहोर्याउने खेलाडी मात्रै भएका छन् । र अझ देशको आमूल परिवर्तनको सपनामा उनले अगुवाइ गरेको बाटो हिँडेका कतिपयका लागि चामत्कारिक नायकदेखि धोकेबाज/प्रतिक्रान्तिकारी/खलनायकसम्म सबै भएका छन् । उमेरले सत्तरीको
खुड्किलामा टेक्न लागेका, केही थकित र अलि धेरै हताश मुद्रामा देखिने, राजनीतिक कोर्समा झन्डै एजेन्डाविहीन, कतिपय प्रस्ट देखिने सीमाहरू र कतिपय अगोचर बाध्यताहरूको आवर्तनले बोझिलो लाग्ने भंगिमाको जम्माजम्मी योग हुन् आजका प्रचण्ड । र यो समग्र ‘प्रचण्ड’ को अन्तिम किस्ता पनि हो । सत्ता समीकरण र भोगको पछिल्लो परिदृश्यमा देखिने प्रचण्ड पुरानो संस्करणका सबै किस्ता ‘प्रचण्ड’ का प्रतिपादसमेत हुन् ।
केही दिनअघि मात्रै प्रचण्डले देशको सरकार प्रमुखको कार्यभार प्राप्त गरेका छन् । प्रधानमन्त्रीका रूपमा यो उनको तेस्रो कार्यकाल हो । यति बेला कसै गरी पनि, जुनै हठबाट पनि उनको प्रधानमन्त्रित्व अनिवार्य थियो वा थिएन, यसबारे प्रस्तुत लेखले छलफल गर्दैन । उनी एकाध महिनाभर पनि सत्ताबाहिर बस्न तयार हुने, आलोचनात्मक र रचनात्मक प्रतिपक्ष बन्न सक्ने मानिस हुन् कि होइनन्, यो समयले बारम्बार पुष्टि गरिसकेको कुरा हो । आन्तरिक (पार्टीभित्रका) वा बाह्य (देशीय र विदेशी) कारण जेसुकै होऊन्, लगातार सत्ताकेन्द्रको ‘मानी’ बनिरहनुपर्ने स्थितिले नै शान्ति प्रक्रियादेखि यता आजसम्म प्रचण्डको सार्वजनिक छवि निर्धारण गरिआएको छ । यो कति व्यक्तिगत महत्त्वाकांक्षा हो र कति आन्तरिक (दलीय) दबाब, कि प्रचण्ड जान्दछन् कि उनको दलका मुख्य कर्ताहरू । तर २०६४ यता लगातार ‘लिटरल्ली’ सत्ताधारी बन्दै आएका माओवादी र स्वयं प्रचण्डसमेतको यस पटकको जिकिर सुनियो- अलि लामो समयको प्रधानमन्त्रित्व नपाएर पनि उनी आफ्नो सही ‘पर्फर्मेन्स’ प्रदर्शन गर्नबाट वञ्चित भए, कार्यकारी बन्ने सबै ल्याकत भएर पनि उनी ‘किङ मेकर’ मात्रै बनिरहेÙ तर यस पटक उनी अनिवार्य रूपले प्रधानमन्त्री बन्नैपर्थ्यो । दुई वर्षअघि गठबन्धनको गाँठो कसेर आफूले प्रधानमन्त्री बन्न सघाएका कांग्रेस सभापतिले प्रचण्डको यो दिलासा पूरा नगरेपछि त्यतिखेर ‘प्रतिगमनकारी ठहर भएका’ केपी शर्मा ओलीको सहयोगमा अहिले प्रचण्डको नयाँ सत्तारोहण हुन पुग्यो । जतिसुकै आश्चर्यकारी भए पनि इतिहासमा घटना मुख्य हुन्छन्, घटक सहायक । यस अर्थमा सत्ता समीकरणको पछिल्लो घटना आकस्मिक होइन, सम्भवतः अनिवार्य थियो । यसको बीउ २०७४ को चुनावमै ओलीसँग पालैपालो प्रधानमन्त्री बन्ने ‘सहमति’ का रूपमा रोपिएको थियो ।
०००
जनयुद्धपछि एक अन्तर्वार्तामा प्रचण्डले भनेका थिए– आफ्ना ‘धेरै नामहरू भए पनि परिस्थितिको गम्भीरता र राजनीतिको राप अनुसार यतिखेर प्रचण्ड नै आफूलाई मन पर्ने नाम हो तर स्थिति बदलिँदै जाँदा यो नाम पनि फेरिने सम्भावना छ ।’ त्यो उत्तरमा शान्ति प्रक्रिया हुँदै गतिशील लोकतन्त्रको मार्गमा हिँड्ने भएपछि युद्धकालीन रापताप र हावाहुन्डरी जनिने प्रचण्ड नाम इतिहासको एउटा अर्थपूर्ण प्रतीक बनिरहोस् भन्ने आशय रहेको अनुमान गर्न सकिन्छ । तर त्यो अन्तर्वार्ता र आजका बीचको समयले प्रचण्ड–छायाछविका धेरै रङ पखालिसकेको छ । यसो भन्नुको अर्थ उनी युद्धकालमा वा युद्ध सकिएलगत्तै जे थिए वा जस्ता थिए, अहिले पनि हुबहु त्यस्तै हुनुपर्थ्यो भन्ने होइन । तर जेजस्ता शैली र सम्झौताबाट पाँच वर्षयता ‘पावर सेयरिङ’ को दैनन्दिन राजनीतिमा उनी हेलिएको देखिन्छ, त्यही क्रियाकलापलाई नै जसरी ‘व्यावहारिक राजनीति’ र लचकता–रणनीतिको नाम दिने गरिएको छ, यसबाट उनी स्वयंले हिँडेर आएको प्रतिबद्धताको राजनीतिका लगभग सबै बाटा कटेका छन् ।
आफूले नेतृत्व गरेको उत्पीडित–पक्षीय राजनीतिको ऐतिहासिक परिघटना र त्यसैको प्रतिदानस्वरूपको ठूलो सांस्कृतिक उथलपुथललाई सबै किसिमका सत्ताकांक्षीहरूसँग मोलमोलाइको ‘ब्याक–अप’ का रूपमा उपयोग गर्दागर्दा उनीमाथिको उत्पीडित–वर्गीय राजनीतिक विश्वासले भुइँ छोडिसकेको छ । यो विश्वासलाई पुनःस्थापित गर्न गाह्रो मात्रै छैन, असम्भवप्रायः पनि छ । यो कुरा उनको पछिल्लो किस्ताको रुप र भावभंगीले आफैं पुष्टि गरिरहेको छ । जनताको आधारभूत विश्वासबाट पर हुत्तिएपछि शासक वर्गको पत्याउँदो बन्न उनैको रूपरङ, आचरण र पहिरन वरण गर्नु अस्वाभाविक पनि होइन ।
यस पटक प्रधानमन्त्रीका रूपमा शपथ लिने क्रममा प्रचण्ड लबेदा–सुरुवालमा प्रकट भए । झट्ट हेर्दा धेरैका लागि उनको यो पहिरन अनौठो र अप्रत्याशित थियो तर यो त ताछिँदै–ताछिँदै गएका प्रचण्डको अन्तिम रूप, आखिरी किस्ता थियो । यो हुनु नै थियो । सत्ता राजनीतिमा अनुकूलित हुन उनले आत्मिक रूपमा केकति कुरा ताछेर फाल्दै यहाँसम्म आउनुपर्यो, त्यो देख्नेलाई भन्दा बढी उनी स्वयंलाई थाहा छ । सत्ता–प्रबन्धको आन्तरिक र बाह्य खेलमा उनका छोडिन बाँकी बोक्रा अब सायदै होलान् । अहिले आएर आङमा एक जोर दौरा–सुरुवाल थपिनु प्रचण्डको गुरुत्व समाप्त हुनुको अन्तिम ‘मेनिफेस्टो’ मात्रै हो । उनैको सिको गर्दै माओवादी केन्द्रका अन्य नेता पनि चुनावपछि शपथग्रहण र बधाई साटासाटमा दौरा–सुरुवालमै प्रकट भए । यो घटनालाई सामूहिक सांस्कृतिक विचलनको प्रतीकात्मक अभिव्यक्तिका रूपमा पछिसम्म सम्झना गरिनेछ ।
प्रचण्डले प्रधानमन्त्रीका रूपमा शपथग्रहण गरेकै दिन भारतीय पत्रकार/सम्पादक आनन्दस्वरूप वर्माले अर्थपूर्ण टिप्पणी गर्दै लेखेका थिए, ‘तपाईंले (प्रचण्डले) सबै सीमा पार गर्नुभो, यो दलदलको सतह कहाँ छ ?’ त्यसो त वामपन्थी भनेरै चिनिने ओली वा माधवकुमार नेपाल लगायत धेरै नेता–कार्यकर्ताका लागि सामान्य र सहज देखिने यो ‘ड्रेसकोड’ उनका लागि असहज देखिनुपर्ने होइन । उनी ओली वा नेपालभन्दा अब कुन अर्थले भिन्न भए र ! देशका प्रधानमन्त्री, मन्त्री लगायतका शासक र कथित ‘उच्च ओहदा’ का प्रशासकहरूले राष्ट्रिय पोसाकका रूपमा प्रचलित गर्दै पहिरिँदै आएको यो परिधान शासकवर्गीय सामन्ती सत्तापोषकको प्रतीक हो भन्दै सांस्कृतिक बहुलता र वञ्चित वर्गको पहिचानको मुद्दा मुखरित गरेको तत्कालीन माओवादीका मुख्य नेता उनै भएकाले स्वाभाविक रूपमा उनी टिप्पणीको निसाना भए । तर उनीमाथिका यी टिप्पणीको पनि अब तात्त्विक अर्थ रहेन ।
माथि भनेझैं, प्रतिकूलताहरूकै बीचमा खेलेर परिणामलाई तत्कालका लागि अप्रत्याशित रूपले आफ्ना पक्षमा ल्याएको देखाउन सक्ने उनको ‘क्षमता’ लेनिनको प्रसिद्ध उक्ति ‘एक कदम अगाडि दुई कदम पछाडि’ जस्तो होइन, बरु ‘लम्हों ने खता की, सदियों ने सजा पाई’ भनेजस्तो इतिहासको गम्भीर प्रश्न हो । अहिलेको सत्तासंघर्ष सफल भएकाले मखलेल माओवादी पंक्तिलाई यसो भनेको मन नपर्न सक्छ । वञ्चित वर्गका निकै लामा संघर्ष, बलिदानका इतिहास, अपेक्षा र भाष्यलाई सट्टापट्टा गर्न तयार भएबापत उनको दौरा–सुरुवाल अवतारका भ्रूणभित्र जेजे पृष्ठभूमि बुनिएका छन्, ती प्रश्नबाहिर हुन सक्दैनन् । आफूमाथि आइलाग्ने प्रश्नका उत्तर टाल्नकै लागि हुन सक्छ, भर्खर चितवनमा एउटा विद्यालयको हीरक जयन्ती समारोहमा आएर प्रचण्डले अब भाषण होइन, समृद्धि र सुशासनका काम गर्छु भनेका छन् । तर मुख्य कुरा त के हो भने, हिजो आफैंले मुख फर्काएर भाषण गर्ने सबै शक्तिकेन्द्रका ढोका र दिशामध्ये कसैलाई पनि ‘बेखुस’ बनाउने स्थितिमा उनी छैनन् । चुपचाप प्रधानमन्त्रीको कुर्सीमा बस्नु र ‘आपसी समझदारी’ बमोजिमको काम गर्नुबाहेक उनीसँग विकल्पै छैन ।
त्यति मात्रै होइन, उनीसँग तत्कालै दिनुपर्ने यी साधारण प्रश्नकै समेत उत्तर छैन- ओलीको संसद् विघटनको कदमलाई आफैंले ‘प्रतिगमनकारी’ करार गरेर दुई वर्षभर प्रतिमगनविरोधी भाष्य बनाउँदै प्रचार गरिएका तथ्य र कथ्य सही हुन् कि गलत ? प्रतिगमनविरुद्धको लगातार संघर्षका लागि ‘अग्रगामी वाम–लोकतान्त्रिक गठबन्धन’ भन्दै स्थानीय तहदेखि अस्ति भर्खरको चुनावसम्ममा जानु सत्तानाटकको ‘टेक्निक’ मात्रै हो कि यसको अर्को अर्थ पनि छ ? सत्ता संघर्षका दाउपेचमा बुनिएका भाष्यहरू र तिनैको वरिपरि रहेर न्यायालयदेखि अखबार र टेलिभिजनसम्म फिँजिएका विचार, संसद् र चुनावी सभासम्म बोलिएका रापतापका अभिव्यक्तिको प्रयोजन प्रचण्डको सत्तारोहणसँगै अप्रासंगिक भएको हो कि अझै पनि तिनको मूल्य छ ? यी प्रश्नलाई ‘अब इतिहास भए, यता नजाऊँ’ भन्ने जवाफ दिएर कुनै पत्रकारले त छिनभरलाई सुख देला तर आफ्नै इतिहासले सुख दिँदैन ।
०००
यी सबै थोकका बावजुद प्रचण्डसँग एउटा अन्तिम अवसर भने छ, त्यो हो- प्राप्त समयबीच गर्न सक्ने आधारभूत आत्मसमीक्षा र त्रुटिमोचनका प्रयत्न । हुन त कतिपयलाई साइत हेरेर बालुवाटार छिरेका, दक्षिणपन्थीहरूले घेरिएका (र स्वयं धेरै अर्थमा त्यतै ढल्केका देखिने) प्रचण्डको यो अन्तिम बिसौनीको ‘स्खलन’ पछि अब केही पनि हुन सक्दैन भन्ने लाग्ला, तर समाप्त हुने सबै बाटो तुरिएपछि मान्छेमा एकाएक ‘बुद्धत्व’ जाग्ने र मोहमाया त्यागिने सम्भावना नकार्न सकिन्न । जीवनका ऊर्जावान् वर्षहरूका खुनपसिना, आन्दोलन र बलिदानका कठोर स्मरण गरेर आजका भुलचुक सुधार गर्ने सापेक्षिक प्रयत्न थाल्न धेरै बोल्नैपर्दैन, उनैले भनेझैं, काम गरे पुग्छ । त्यसको सुरुआत परिवारको अति मोह–त्यागबाट हुन सक्छ । ठेकेदार र बिचौलिया वर्गसँगको सान्निध्य तोडेर हुन सक्छ । आफूलाई शासनयोग्य बनाउने सहिद, घाइते र बेपत्ताका परिवारको सम्मानजनक व्यवस्थापनका कार्यक्रमले हुन सक्छ । आफूलगायत मुख्य नेतृत्वको आर्थिक–सांस्कृतिक पारदर्शिताबाट हुन सक्छ । जनजीविका र सरोकारका दैनिक मुद्दाहरूको यथोचित सम्बोधनबाट हुन सक्छ । न्यायालयदेखि र प्रशासन संयन्त्रसम्म पहुँचवालाको मात्रै रजगज हुने र दलित, महिला, अल्पसंख्यक लगायतका पहुँच नहुने मानिसहरूले दुःख पाइरहनुपर्ने स्थितिको अन्त्य गरेर हुन सक्छ । आप्रवासी श्रमिक र विद्यार्थीको माग सुन्ने र तत्कालको निकास खोज्ने कामबाट हुन सक्छ । सानै बजेटका तर प्रभावकारी योजनामार्फत राष्ट्रिय पुँजी निर्माणको प्रयत्न गरेर हुन सक्छ । यसो गर्दा ठूला परियोजना दिने विदेशी मालिकहरूलाई बेखुस बनाउनुपर्दैन । सत्तासाझेदार घटकसँग हच्किनु पनि पर्दैन ।
यति गर्न धेरै ‘क्रान्तिकारी’ भैहाल्नुपर्दैन, प्रतिबद्ध मात्रै भए पुग्छ । प्रचण्ड अब दायाँबायाँ कतै पनि फर्कन नसक्ने, कुनै पनि भाष्य र भाषाले जोगिन नसक्ने निर्विकल्प स्थितिमा छन् । आनन्दस्वरूप वर्माले भनेजस्तो, उनी भासिने सबै दलदल अब परीक्षण भैसकेका छन् । अब भासिने होइन, उत्रिने सतह खोज्नुपर्छ । कम से कम आफूले हिँडेर आएको इतिहासको लाज राख्न भए पनि !
प्रकाशित : पुस १९, २०७९ ०८:००
