विपरीत यात्रामा अन्योलग्रस्त वामपन्थीहरू

गन्तव्य थाहा पाएर पनि विपरीत यात्रातिर सगर्व पाइला चालिरहेका छन् । मैले यहाँ वामपन्थको नभएर वामपन्थीको अन्योलग्रस्त यात्राको कुरा गरिरहेको छु । वामपन्थ एउटा विचार, दर्शन, राजनीति र पुँजीवादको विकल्पको बाटो हो । यो बाटो कसैलाई मन पर्ला वा नपर्ला, त्यो अलग कुरा हो, तर राजनीतिक दर्शनका आधारमा संसार मूलतः वामपन्थ र पुँजीवाद वा दक्षिणपन्थमै विभक्त छ । नेपालमा पनि त्यही विभाजनका आधारमा राजनीतिक दलहरू क्रियाशील छन् । यसर्थ वामपन्थ र दक्षिणपन्थ आफैंमा स्पष्ट गन्तव्य हुन् ।

अभिव्यक्त जनादेश

संसदीय व्यवस्थालाई संविधान निर्माण गर्दाकै अवस्थामा स्वीकार गरेर तदनुरूपको संवैधानिक र संसदीय अभ्यासमा रहिआएका नेपालका मूलधारका वामपन्थीहरूको तत्कालको यात्रा संसदीय व्यवस्थाकै हो भन्ने स्पष्ट नै छ । संसदीय यात्राको परिणाम आवधिक निर्वाचनबाट प्राप्त जनादेशको अंकगणितबाटै निर्देशित हुन्छ । ताजा जनादेशको अंकगणितबाटै विश्लेषण गर्दा, अघिल्लो निर्वाचनबाट प्रत्यक्ष र समानुपातिक गरी एमालेले १२१ सिट र माओवादीले ५३ सिट प्राप्त गरेका थिए । यसपालिको निर्वाचनमा माओवादी करिब ५० प्रतिशत र एमाले करिब ३० प्रतिशतमा खुम्चेका देखिँदै छन् । यस परिणामले दुइटै वामपन्थी दलहरू अंकगणितका दृष्टिले ओरालो यात्रामा प्रवेश गरेका छन् भन्ने बताउँछ । अर्कातर्फ, वामपन्थको मूल प्रतिस्पर्धी नेपाली कांग्रेसको सिटसंख्या हेर्दा वामपन्थीहरू निकै अघि देखिन्छन् । प्रत्यक्षतर्फ मात्र होइन, समानुपातिकतर्फको मत प्रतिशत विश्लेषण गर्दा पनि कांग्रेसका तुलनामा वामपन्थीहरूमध्येको ठूलो दल एमाले एक्लैको मत बढी देखिन्छ । विचार र दर्शन अनि कार्यक्रमका आधारमा विभक्त दलहरूको कुरा गर्दा, यस निर्वाचनबाट प्राप्त जनादेश पनि वामपन्थकै हो भन्ने छर्लंग नै छ । नेपालमा अझै वामपन्थको स्पेस दक्षिणपन्थको भन्दा ठूलो र जनादेश पनि वामपन्थकै पक्षमा छ भन्नेमा थप विश्लेषणको जरुरतै पर्दैन । यो तथ्यांकले वामपन्थ विचारप्रति आस्थावान् र वामपन्थबाटै नेपाली समाजको रूपान्तरण सम्भव छ भन्ने नागरिकहरूलाई खुसी नै तुल्याएको हुनुपर्छ । तर वामपन्थीहरू सरकारमा सम्मिलित भएका बेला पद, प्रतिष्ठा र अवसरको दोहन गरेर शक्ति र सत्ताको मदमा लट्ठिएकाहरूलाई भने जुनसुकै हर्कत गरेर भए पनि सरकारमा जाने र पुनः शक्ति र सत्ताको दोहन गर्ने विषय प्रधान हुन्छ । नेपालको वामपन्थी आन्दोलनमा अहिले यही प्रवृत्ति हावी छ ।

आत्मरतिका स्वरहरू

यस निर्वाचनमा अभिव्यक्त कुल जनमत वामपन्थकै पक्षमा भए पनि त्यसलाई खण्डीकरण गरेर हेर्दा अलि भिन्न तस्बिर देखिन्छ । माओवादी दक्षिणपन्थी शक्तिसँग मिलेर पनि आकारमा आधा खुम्चिएको छ । त्यति मात्र होइन, आफ्नो मतले मात्र प्रत्यक्षतर्फ केवल ६ सिट जितिने आँकडा देख्दादेख्दै आफूलाई त्यसप्रति पछुतो वा ग्लानि भएकोभन्दा पनि एमालेलाई ठूलो दल बन्नबाट रोकेकोप्रति गर्व लागेको अनुभूति गरिरहेको छ । एकीकृत समाजवादी दक्षिणपन्थी शक्तिको साथ नपाउँदा आफूले एकै सिट नजित्ने तस्बिर आँखाअगाडि देख्दा पनि एमालेलाई करिब दुई दर्जन स्थानमा पराजित गर्न सहयोग गरेकामा गौरवान्वित देखिन्छ । अर्कातर्फ, ‘मिसन १५०’ को नारा दिएको एमाले प्रत्यक्षतर्फ सोचेभन्दा आधा आकारमा खुम्चिँदा पनि माओवादी र एकीकृत समाजवादीलाई यस पटक साइजमा ल्याएको र अर्को पटक समाप्त पारिने विश्लेषण गरिरहेको छ । यसरी नेपालका वामपन्थी दलहरू एकअर्कालाई सक्ने प्रतिस्पर्धामा लागेका कारण कांग्रेस लगायतका दक्षिणपन्थी शक्तिहरू कुल जनादेशविपरीत वामपन्थीहरूलाई खेलाईखेलाई सत्तामा पुगिरहेका छन् । वामपन्थीहरूको विभाजनमै दक्षिणपन्थीको शक्ति आर्जन भएको देखिन्छ । दक्षिणपन्थी शक्तिले आफ्नो बलबुतामा होइन, वामपन्थीहरूको विभाजनमा आफ्नो विजय देखिरहेको छ । यसरी जनादेश एकातर्फ, यात्रा अर्कातर्फ गरिरहेकाले नेपालका वामपन्थीहरू विपरीत यात्रामा हिँडिरहेका छन् भनिएको हो । वामपन्थीहरू एउटै मोर्चामा आउनासाथ अहिले मात्र होइन, अझै केही निर्वाचनसम्म उनीहरूकै वर्चस्व स्थापित हुने देखिन्छ । तर वामपन्थका नाममा चुनावदेखि चुनावसम्मको यात्रामा रमाइरहनु अनि नीति, कार्यक्रम, सिद्धान्त र प्रगतिशील संस्कृतिलाई तिलाञ्जली दिएर शक्ति र सत्ताको मात्र सपना देख्नु नेपालको वामपन्थी आन्दोलनको पछिल्लो घातक प्रवृत्ति हो । यस प्रवृत्तिलाई रोक्न सक्ने क्षमता नेपालका खास गरी युवा पुस्ताका वामपन्थी नेता–कार्यकर्तामा देखिएन भने वामपन्थीका नाममा वामपन्थलाई नै पथभ्रष्ट पार्ने प्रवृत्ति अझै मौलाउनेछ र नेपालको वामपन्थी आन्दोलन भारतीय वामपन्थीहरूकै पथमा पुग्ने सहज अनुमान गर्न सकिन्छ । चुनाव जसरी पनि जित्नुपर्ने, जित्नका लागि जसलाई टिकट दिए पनि हुने र अन्तर्पार्टी लोकतन्त्रको हत्या गरेर पार्टीलाई प्राइभेट लिमिटेडजस्तो बनाउने प्रवृत्तिविरुद्ध निर्ममतापूर्वक हस्तक्षेप गर्ने क्षमताको विकास नहुने हो भने विपरीत दिशाको यात्रामा प्रवेश गरेका नेपालका वामपन्थीहरूको यात्रा दुर्घटनामा परेर समाप्त हुन धेरै वर्ष लाग्नेछैन । समग्र वामपन्थी आन्दोलन बचाउनेभन्दा एकअर्कालाई समाप्त पारेर आत्मरतिमा रमाउने प्रवृत्तिलाई दमन गर्न सक्ने वामपन्थी नेता–कार्यकर्ताको पुनरुदय भयो भने यो आन्दोलन बाँच्न र बचाउने सकिने मलिलो भूमि नेपालमा अझै पर्याप्त छ ।

कसरी बाँच्छ आन्दोलन ?

कसैलाई मन परोस् वा नपरोस्, संसदीय राजनीतिको पछिल्लो जनादेशले देखाएको सत्य के हो भने, नेपाली जनताको पार्टीगत रोजाइमा अहिले पनि एमाले नै छ । एमालेका नाममा आएको मत नेपाली समाजको द्रुत गतिमा आर्थिक, सामाजिक र सांस्कृतिक रूपान्तरणको पक्षधरताकै मत हो । त्यो भनेको वामपन्थी मत नै हो । संगठन, सिद्धान्त र शक्तिको हिसाबले ठूलो वामपन्थी दल एमाले नै हो भन्ने स्थापित तथ्यलाई अन्य वामपन्थी दलले स्विकार्ने हिम्मत गर्न सक्नुपर्छ । तथ्यद्वारा पुष्टि भएको सत्य मात्र स्विकार्ने विचारधाराको पक्षधरता आफू मात्र भएको नारा फलाक्ने कम्युनिस्ट वा वामपन्थीहरूले यो तथ्यलाई अस्वीकार गर्न सक्दैनन् । यसको अर्थ के हो भने, एमालेलाई सिध्याएर नेपालको कम्युनिस्ट वा वामपन्थी आन्दोलन अघि बढ्न सक्दैन । एमालेले अघि सारेको संसदीय राजनीतिबाटै वामपन्थी एजेन्डा लागू गर्न सकिने मतमा अहिले नेपालका अन्य सबै वामपन्थी दलहरू पुगिसकेकाले समेत संगठनका हिसाबले मात्र होइन, विचारधाराका रूपमा पनि संसदीय राजनीति गर्ने हो भने नेपालका वामपन्थीहरूका लागि एमाले पथबाहेक अर्को पथ सम्भवै छैन ।

यसर्थ नाम जेसुकै दिए पनि कार्यनीतिको हिसाबले एमाले पथ नै संसदीय राजनीति गर्ने नेपालका वामपन्थीहरूको साझा पथ हो । यही साझा पथमा मात्र नेपालको संसदीय वामपन्थी आन्दोलन बाँच्न सक्ने देखिन्छ ।

मुलुक अब अरू पाँच वर्षपछिको निर्वाचन यात्रामा प्रवेश गरिसक्यो । एक छिन कल्पना गरौं अबका पाँच वर्षपछिको संसदीय निर्वाचनको, जसमा फेरि कांग्रेसले एमालेबाहेकका अन्य वामपन्थी दललाई यसरी नै सहयोग सायदै गर्ला । किनकि यही निर्वाचन परिणामको विश्लेषणबाट पनि माओवादी वा एकीकृत समाजवादीको मतले जित्ने कांग्रेस सांसदको संख्या ज्यादै कम छ जबकि कांग्रेसको मतबिना ती दुइटै वामपन्थी दलहरूको स्थिति निकै दयनीय हुने मत परिणामबाट देखिइसकेको छ । यस्तो परिवेशमा अर्को निर्वाचनमा कांग्रेसको मतबिना माओवादी वा एकीकृत समाजवादीको संसदीय यात्रा जोखिमपूर्ण देखिन्छ । अझ भनौं, अर्को निर्वाचनमा उनीहरूको अस्तित्वरक्षाको सवाल टड्कारो हुनेछ । यसो भन्दैमा एमालेजनले उनीहरू सकिने भए भनेर जिब्रो फट्कार्नु जरुरी छैन किनकि अब उसलाई अन्य वामपन्थी शक्तिको भन्दा विकल्पको नारा दिएर आएको तर राजनीतिक दिशाको पहिचान नखुलेको नयाँ शक्तिको थ्रेट प्रधान हुनेछ । काठमाडौं उपत्यका र चितवनमा एमालेलाई परास्त गर्ने राजनीतिक पहिचान नखुलेको त्यही नयाँ शक्ति नै हो । एमालेले आफूलाई सुधार्न सकेन भने पहिचान नखुलेको त्यस शक्तिको भेलले उसलाई पनि अर्को निर्वाचनमा योभन्दा ठूलो धक्का दिन सक्छ । त्यस धक्कालाई परास्त गर्ने क्षमताको विकास आफूमा गर्न सक्छ कि सक्दैन, त्यसैमा एमालेको भविष्य निर्धारण हुनेछ ।

यस पटक विकल्पको नारा दिएर अघि आएको र राजनीतिक पहिचान नखुलेको नयाँ शक्तितर्फ वामपन्थी मत बढी प्रभावित भएको देखिन्छ । त्यो किनभने, अघिल्लो निर्वाचनमा प्राप्त भारी जनमतलाई एमाले र माओवादीले थेग्न नसक्नाले निम्तिएको विभाजनले वामपन्थी मतदातामा एक प्रकारको उदासीनता, नैराश्य र आक्रोश बढेको थियोÙ त्यस्ता मतदाताहरू त्यो नकारात्मक मत कांग्रेसलाई दिन सक्दैनथे, तसर्थ नयाँ शक्तितर्फ सोझियो । नकारात्मक मतका आधारमा उदय भएको शक्तिको जीवनयात्रा त्यति लामो हुँदैन तर त्यो शक्तिको जीवनयात्रा कत्रो हुन्छ भन्ने कुराको निर्धारण मूलतः वामपन्थी दलको कार्य सम्पादनमै निर्भर हुन्छ । वामपन्थी दलहरूले परिवर्तनको एजेन्डालाई आत्मसात् गर्न सकेनन् वा युवा पुस्तामा राजनीतिको आकर्षण बढाएनन् वा सुशासनमा कमजोर देखिए भने परिवर्तनको तीव्र आकांक्षी जनमत विकल्प खोज्न थाल्छ, त्यो विकल्प कांग्रेसबाट सम्भव छैन भन्ने बुझ्छ र आक्रोशको अभिव्यक्ति फेरि पनि अहिलेकै नयाँ शक्ति वा अर्को आवरणको कुनै शक्तिको पक्षमा जानेछ । तसर्थ अन्य वामपन्थी दल कमजोर हुँदा आफू बलियो हुने आत्मरतिमा एमाले बस्नु हुँदैन ।

एमालेले अन्तर्पार्टी लोकतन्त्रलाई पुरानै अभ्यासमा फर्काउने, परिवर्तनका एजेन्डालाई आत्मसात् गर्ने, पार्टी जीवन पारदर्शी बनाउने, आलोचना सहने क्षमता बढाउने, राजनीतिलाई युवा पुस्तामा लैजाने र नेतृत्व चयनमा नाम वाचनको होइन पुरानै प्रतिस्पर्धाको पद्धतिलाई पुनर्जीवित गर्ने हो भने नयाँ शक्तितर्फ गएको आक्रोशको मतलाई आफूतिर आकर्षित गर्न गाह्रो छैन । त्यस्तो मत तान्ने क्षमता अझै पनि एमालेमा छ ।

एमालेलाई सिध्याएर नेपालको वामपन्थी आन्दोलन उठाउने र नयाँ उचाइमा पुर्‍याउने अर्को कुनै पार्टी, शक्ति संगठन र विचारधारा देखिँदैन । तर मूल प्रश्न हो- नेपालको वामपन्थी आन्दोलनको नेता बन्ने सामर्थ्य एमालेले राख्न सक्छ कि सक्दैन ? एमालेको जीवनकालमा पछिल्लो पटक देखिएको कार्यशैली वा नेतृत्वले विकास गर्न खोजेको अपसंस्कृति हेर्दा ऊ आफ्नै कारणले पथ विचलित हुने सम्भावना अधिक देखिन्छ । त्यो पथ विचलनलाई रोक्न मूलतः नेतृत्वको कार्यशैलीमा परिवर्तन र युवा पुस्तामा राजनीतिको आकर्षण बढाउन उसले निकै मिहिनेत गर्नुपर्ने देखिन्छ । यत्रो घेराबन्दीका बीच पनि उसले जस्तो सफलता हासिल गरेको छ, त्यो असाधारण नै देखिन्छ । तर आफूलाई विचारधारात्मक, संगठनात्मक र कार्यशैलीगत रूपमा नसुधार्ने हो भने अर्को निर्वाचनमा एमालेले बोकेको वाम जनमत अर्को कुनै उदीयमान दक्षिणपन्थी शक्तिमा जान वा अहिले उदाएकै नयाँ शक्तिमा थपिन सक्छ ।

तसर्थ नेपालमा वामपन्थी आन्दोलन र वामपन्थलाई बचाउने हो भने एमाले र गैरएमाले वामपन्थीहरूका बीच न्यूनतम साझा कार्यक्रम र दृष्टिकोणसहितको सहकार्यको आवश्यकता छ । त्यो सहकार्य सरकार बनाउन वा अमुक नेतालाई प्रधानमन्त्री बनाउनका लागि मात्र केन्द्रित गरियो भने अर्को दुर्घटनाको सिकार हुनेछ । अनि अर्को सत्य के हो भने, वामपन्थी दलको पहिलो पुस्ताका नेताहरूले अब परिवर्तनका प्रगतिशील एजेन्डा बोक्न र वामपन्थको झन्डालाई अझै उचाइमा पुर्‍याउन सक्दैनन् । तिनलाई विस्थापित गर्ने क्षमता, योग्यता र कार्यक्रम दिन सक्ने युवा पुस्ताको उदयले मात्र नेपालमा वाम आन्दोलनले गति लिन सक्छ । दक्षिणपन्थको विकल्पको शक्ति नेपालमा फेरि पनि वामपन्थ नै हो । त्यो वामपन्थको ठूलो हिस्सा ओगटेको एमालेले अरू वामपन्थीलाई आफ्नो कार्यनीतिमा हिँडाउन सक्नुपर्छ । पछिल्लो जनमतको कदर गर्दै नीति र कार्यक्रमका आधारमा वामपन्थी मोर्चा बन्न वा सहकार्य हुन सके मात्र नेपालमा वामपन्थ बच्न सक्छ । त्यसैले माओवादी र एकीकृत समाजवादीले एमालेलाई कमजोर बनाउने रणनीति अवलम्बन गरे पनि वा एमालेले अन्य वामपन्थीलाई समाप्त पार्ने सपना देखे पनि ‘खरबुजालाई चक्कुले हाने पनि वा खरबुजाले चक्कुलाई हाने पनि काटिने खरबुजा नै हो’ भन्ने तथ्य सबै वामपन्थीले बुझ्नु जरुरी छ । दक्षिणपन्थी शक्तिको फेरो समातेर नेपालमा वामपन्थी आन्दोलन बलियो हुँदैन । यस पटक फेरो समातेर अस्तित्वरक्षा गर्न सफल वामपन्थी शक्ति अर्को निर्वाचनसम्ममा समाप्तिको दिशामा जाने निश्चित छ ।

त्यसैले उल्टो यात्रामा सवार नेपालका अन्योलग्रस्त वामपन्थीहरूले यात्रालाई बदल्नैपर्छ । होइन भने, उनीहरूको सत्यानाशलाई कसैले रोक्न सक्दैन ।