७ जनवरी २००७, अमेरिकाको सान फ्रान्सिस्कोस्थित मस्कोनी सम्मेलन केन्द्रमा आयोजित ‘म्याकवर्ल्ड’ सभाको स्टेजमा एप्पल कम्पनीका संस्थापक तथा सीईओ स्टिभ जब्स आफूले सार्वजनिक कार्यक्रममा सधैं लगाउने चिरपरिचित नीलो जिन्स र कालो भेस्टमा उपस्थित भए । एप्पलले आफ्नो नयाँ उत्पादन सार्वजनिक गर्न आयोजना गरेको उक्त कार्यक्रममा सम्बोधन गर्दै जब्सले भने, ‘एप्पल कम्पनी निकै भाग्यशाली कम्पनी हो । यसले सन् १९८४ मा म्याकिन्टोस कम्प्युटर बजारमा ल्यायो, जसले सिंगो कम्प्युटरको दुनियाँलाई बदलिदियो । सन् २००१ मा एप्पलले आइपड बजारमा ल्याएपछि संगीतको पूरै बजार फेरियो र आज हामी एकैसाथ तीनवटा त्यस्तै क्रान्तिकारी उत्पादनहरू सार्वजनिक गर्दै छौं ।’

उनले थपे, ‘पहिलो ठूलो टच स्क्रिन भएको आइपड, दोस्रो मोबाइल फोन र तेस्रो इन्टरनेट चलाउन मिल्ने साधन । तर यी तीनै साधन फरकफरक होइनन्, यी सबैलाई मिलाएर हामीले एउटै बनाएका छौं, जसलाई हामीले आइफोन भन्छौं ।’ बोल्दाबोल्दै स्टिभले पाइन्टको गोजीबाट उक्त ‘क्रान्तिकारी आइफोन’ निकाले र थपे, ‘यो अहिलेसम्म बनेको सबैभन्दा उत्कृष्ट स्मार्टफोन हो ।’

स्मार्टफोन र कुलत

एप्पलका अघिल्ला उत्पादनहरूले कम्प्युटरको संसार र संगीतको दुनियाँ मात्रै बदले तर आइफोन र पछिका विभिन्न ब्रान्डका स्मार्टफोनहरूले यतिखेर सिंगो मानव समुदायको आनीबानी र दैनिकीलाई फेरिदिएका छन् । सम्भवतः आजको मान्छेले जीवनमा सबैभन्दा धेरै समय बिताउने साधन बनेको छ स्मार्टफोन, जुन खाँदा, बस्दा, हिँड्दा र सुत्दा हमेसा हामीसँगै हुन्छ अनि अफिसमा, घरमा, भेटघाटमा, बाटामा र ट्वाइलेटमा हामीसँगै जान्छ । उत्पादनपछिको छोटो समयमै यसले मानिसहरूले परम्परागत रूपमा गर्दै आएका खाना पकाउने, खाने, सुत्ने, कसरत गर्ने, सामान किन्ने, डेटिङ गर्ने, अन्तरक्रिया गर्ने, गाडी चलाउनेजस्ता दैनन्दिन क्रियाकलापमा उथलपुथलकारी परिवर्तन ल्याइदिएको छ । औद्योगिक क्रान्तिपछि संसारमा सबैभन्दा चाँडै अंगीकार गरिएको कुनै उत्पादन छ भने त्यो स्मार्टफोन नै हो । विश्वभर करिब ६ अर्ब ६४ करोड थानभन्दा बढी बिक्री भइसकेको स्मार्टफोनलाई कतिपयले औद्योगिक क्रान्तिपछिकै सबैभन्दा सफल औद्योगिक उत्पादन पनि भन्ने गर्छन् । यसबारे धेरथोर विवाद गर्न त सकिन्छ तर स्मार्टफोन हालसम्म आविष्कार भएको सबैभन्दा कुलतकारी साधन भएकामा भने अब विवाद छैन । यसले संसारका मानिसहरूको समय व्यवस्थापन गर्ने क्षमता, शारीरिक ऊर्जा र मानसिक एकाग्रतालाई चकनाचुर पारिदिएको छ ।

यतिखेर सिंगो मानव समुदाय नै स्मार्टफोनमा बज्ने तारन्तारको घण्टी, सन्देश, भाइब्रेसन र विभिन्न सूचनाले विचलित छ । तथापि योबिना मान्छे बाँच्न नसक्ने र यसलाई छोड्न नसक्ने भएको छ । हार्वर्ड विश्वविद्यालयले गरेको एउटा अध्ययन अनुसार, ७३ जना मानिसले आफूसँग फोन नहुँदा तनाव बढ्ने बताएका थिए । त्यसै गरी बेलोर विश्वविद्यालयले गरेको एउटा अनुसन्धान अनुसार, अमेरिकाका ६० प्रतिशत कलेज विद्यार्थीहरूले आफूलाई मोबाइल फोनको कुलत लागेको बताएका थिए । कुलत भनेको स्वयंलाई वा अरूलाई हानि गर्ने अनियन्त्रित व्यवहार वा वस्तुसेवनको लत हो । स्मार्टफोनको कुलतले मानसिक तनाव र डर बढाउने, चिडचिडाहट र एक्लोपन जगाउने, एकचित्त भएर कुनै काम गर्न नसक्ने हुने र निद्रा नलाग्नेजस्ता स्वास्थ्यलाई नकारात्मक असर पार्ने थुप्रै अध्ययनले देखाएका छन् । तथापि स्मार्टफोनको बिक्री, पहुँच र प्रयोग विश्वव्यापी रूपमा बढ्दो छ ।

नेपाल दूरसञ्चार प्राधिकरणका अनुसार, नेपालमा ३ करोड ८६ लाख मोबाइल फोन प्रयोगमा छन् । २ करोड ७७ लाख मानिससँग इन्टरनेट पहुँच छ । डिजिटल रिपोर्ट–२०२२ अनुसार, १ करोड ३७ लाख नेपालीले सोसल मिडिया प्रयोग गर्छन् । तीमध्ये फेसबुक प्रयोगकर्ता मात्रै १ करोड २३ लाख छन् र नेपालका फेसबुक प्रयोगकर्तामध्ये ९० प्रतिशतले स्मार्टफोनमा यसलाई हेर्छन् । नेपालमा मानिसहरूले दैनिक कति घण्टा समय स्मार्टफोनमा बिताउँछन् भन्ने भरपर्दो तथ्यांक उपलब्ध छैन तर मोबाइल एप अनुगमन गर्ने एपएनी अनुसार, सन् २०२२ मा विश्वका मानिसहरूले प्रतिदिन सरदर ४ घण्टा फोनमा बिताइरहेका छन् । दैनिक फोनमा बिताउने उक्त समय एसियाली मुलुकहरूमा अझै बढी छ । उदाहरणका लागि, इन्डोनेसियामा दैनिक ६ घण्टा र भारतमा लगभग ५ घण्टा मानिसहरूले फोनमा समय बिताउँछन् । ग्लोबल इन्टरनेट ट्रेन्ड सर्भे अनुसार, मान्छेहरूले औसतमा दैनिक १५० पटक आफ्नो स्मार्टफोन अनलक गर्ने गर्छन् । र, युनिभर्सिटी अफ पेन्सिलभेनियाले गरेको अध्ययन अनुसार, २५ प्रतिशत मानिस राति निद्रामा बिउँझिएर फोन हेर्ने गर्छन् ।

स्मार्टफोन अर्थात् डोपोमिन पम्प

स्मार्टफोनलाई छिनछिनमै र निद्रामा बिउँझिएर समेत हेरिराख्न मन लाग्नुका पछाडि तीन मुख्य कारण छन् । पहिलो, स्मार्टफोनको सजिलो डिजाइन र त्यसभित्रका एप; दोस्रो, हरदम उपलब्ध इन्टरनेट र सञ्जाल जसभित्रका सामग्रीमा लुकेको अनिश्चितता; र तेस्रो, सामाजिक सञ्जाल जसले मानिसको सामाजिक प्रमाणीकरण खोज्ने उत्कण्ठालाई पूरा गर्न सघाउँछ ।

हिँड्नु, दौडनु, भाग्नु वा हरदम चलायमान भइराख्नु र कुनै नयाँ संकेतले उद्वेलित हुनु मानिसको जन्मजात गुण हो । स्मार्टफोनको टचस्क्रिन मानिसको त्यो आदिम गतिमान स्वभावलाई दोहन गर्ने हिसाबले औंलाले स्क्रोल गर्न सजिलो हुने गरी निर्माण गरिएको छ । साथै मोबाइलभित्रका एपहरूले निरन्तर पठाइराख्ने संकेत (म्यासेज, घण्टी, नोटिफिकेसन इत्यादि) ले हामीलाई त्यसभित्र पक्कै कुनै नयाँ कुरा छ भनेर आकर्षित गर्छन् । आफूले चाहेको/खोजेको/रुचिको चीज पाउँदा मानिसको मस्तिष्कमा डोपोमिनको मात्रा उच्च हुन्छ । डोपोमिन मानव मस्तिष्क प्रणालीमा हुने स्नायु सञ्चारक (न्युरोट्रान्समिटर) हो, जसले मानिसलाई खुसी तुल्याउने काम गर्छ । त्यसैले प्राप्तिपछि पाइने खुसीको भोकले हामीलाई त्यस्तो काम गरौंगरौं लाग्छ । अर्थात्, फोनमा हुने एपको नोटिफिकेसनसँगै फोन खोलौंखोलौं लाग्छ । जब फोन अनलक गरेर इन्टरनेट, सामाजिक सञ्जालभित्र छिरिन्छ, त्यहाँ आफूलाई मन पर्ने/नपर्ने, रमाइलो लाग्ने/नलाग्ने, प्रासंगिक/अप्रासंगिक, चाहेका/नचाहेका, रुचिका/अरुचिका थुप्रै कुरा भेटिन्छन् । जब कुनै कर्म गर्दा त्यसले ल्याउने नतिजा वा फलको अनिश्चितता हुन्छ तब हामीलाई त्यो काम झन् गरौंगरौं लागिरहन्छ । उदाहरणका लागि, जुवातास खेल्दा एकनासले जित्ने वा हार्ने निश्चित नहुनाले त्यो खेलौंखेलौं लागिरहन्छ । जित वा हार निश्चित हुने हो भने हामीलाई जुवातास खेलिरहन मन लाग्दैन । त्यसैले इन्टरनेट र सामाजिक सञ्जालभित्र पस्दा भेटिने मन पर्ने/नपर्ने, रमाइलो लाग्ने/नलाग्ने, प्रासंगिक/अप्रासंगिक, चाहेका/नचाहेका, रुचिका/अरुचिका सामग्रीहरूको अनिश्चितताले हामीलाई त्यसको भुमरीमा लामो समयसम्म घुमाइराख्छ र सञ्जालभित्र घण्टौं समय बिताइराख्ने कुलत लगाउँछ ।

तेस्रो, मानिस सामाजिक प्राणी भएको हुनाले उसलाई समाजसँग अन्तरक्रिया गर्ने र आफूले गरेको कामप्रति अरूको प्रतिक्रिया वा दृष्टिकोण वा स्वीकारोक्ति खोज्ने गर्छ । त्यसैले सामाजिक सञ्जालमा आफूले राखेका फोटा र पोस्टहरूलाई मानिसहरूले के भने वा राम्रो भनिदिए कि भनिदिएनन् भनेर लगातार सामाजिक प्रमाणीकरण (सोसल भ्यालिडेसन) खोजिरहन्छ । त्यो पाउँदा मस्तिष्कको पुरस्कार–प्रेरणा–प्राप्तिको प्रणाली सक्रिय हुने हुनाले मानिसलाई खुसी मिल्छ । सञ्जालका लाइक र कमेन्ट बटनहरू मानिसभित्र हुने त्यो सामाजिक प्रमाणीकरणको चाहनालाई पूरा गरिदिएको भ्रम दिने हिसाबले डिजाइन गरिएका हुन्छन् । त्यसैले आफूले गरेको कर्मबारे समाजको धारणा पाएको भ्रम लिएर मानिस तारन्तार सामाजिक सञ्जालको नोटिफिकेसनलाई हेर्न लालायित रहन्छ । यही मानवीय स्वभावका कारण फेसबुक र इन्स्टाग्रामले कहिल्यै नसकिने फिड अनि नेटफ्लिक्स र युट्युबले नयाँ भिडियोको सिफारिसको जालो फालिरहन्छन्, जसमा हामी परिरहन्छौं । साथै, मानिसमा नकारात्मक भावना बढी भएका बेला (जस्तै— बोर र डर लाग्दा, दिक्क हुँदा, रिस उठ्दा, निद्रा नलाग्दा वा डिप्रेसनमा) मस्तिष्कको डोपोमिन आधारस्तरभन्दा तल पुगेको हुन्छ, त्यसैले त्यस्तो बेला डोपोमिनको मात्रालाई स्वाभाविक अवस्थामा ल्याउनका लागि सजिलो उपाय स्मार्टफोन चलाउन पुग्छ ।

एउटा मानिससँग उसको प्रजातिले उद्विकासका क्रममा हासिल गरेका यस्ता स्वभावजन्य गुण र अवगुणहरूलाई दोहन गर्न मानिसको मनोवैज्ञानिक कमजोरी बुझेका संसारकै चलाख र उत्कृष्ट इन्जिनियरहरूले डिजाइन गरेको प्रणाली हो— स्मार्टफोन । त्यसैले स्मार्टफोन प्रणालीको पृष्ठभागमा बसेर मानिसको ध्यानलाई मुनाफामा बदल्ने स्मार्ट मान्छेहरूका अगाडि सामान्य मान्छेले बनाएको स्वअनुशासनको तगारो सजिलै भत्कन्छ । फलस्वरूप मान्छे ‘स्मार्टफोन’ चलाएर निरन्तर सन्तुष्टि लिइराख्ने ‘डम (मूर्ख)’ बन्छ ।

कुलतको मलजलकर्ता

कुनै मान्छेलाई अम्मली बनाउनका लागि अम्मल लगाउने वस्तुको उपलब्धताबाहेक अन्य कुराले पनि भूमिका खेलेका हुन्छन् । धेरै अध्ययनले देखाएका छन्— कुनै नराम्रो घटनाले पारेको मानसिक आघातको अवस्था, सामाजिक बहिष्करण, गरिबी र बेरोजगारीले कुनै पनि कुलतका लागि अनुकूल वातावरण बनाउँछ । विशेष गरी उन्नत सेवा र सुविधाको अभाव भएका, गुणस्तरीय शिक्षा र स्वास्थ्यमा पहुँच नपुगेका, गरिबीमा डुबेका, सामाजिक सुरक्षाहरूबाट वञ्चित, विवेकपूर्ण निर्णय गर्न नसक्ने समूहका मानिसहरू तत्कालै पीडा भुलाउने सामग्रीको खोजीमा हुन्छन् । त्यस्तो अवस्थामा रमाइलो दिने सस्तो साधन स्मार्टफोनको सजिलै, सहजै र हमेसाको उपलब्धताले उनीहरूलाई कुलतको जोखिमबाट उम्कनै दिँदैन । त्यसैले पढाइ बिगारेर दैनिक थुप्रै टिकटक बनाउने र अन्टसन्ट गरेर भए पनि भाइरल हुने प्रवृत्तिले हामीकहाँ व्यापकता पाएको छ ।

आजको संसारमा सूचना असीमित छ, तर त्यसलाई उपयोग गर्ने मानवीय ध्यान (एटेन्सन) सीमित छ । त्यसैले मानवीय ध्यान वा समय यतिखेरको सबैभन्दा बहुमूल्य वस्तु हो । स्मार्टफोन, सामाजिक सञ्जालपछि विकास भएको आर्थिक प्रणाली अर्थात् ध्यान अर्थतन्त्र (एटेन्सन इकोनोमी) मा संसारभरका मान्छेहरूलाई ‘डिजिटल कोकिन’ को नशामा लठ्याएर जति धेरै उनीहरूलाई फोनमा टाँसिराख्न सक्यो, प्रविधि कम्पनीहरूलाई त्यति नै बढी फाइदा हुन्छ । त्यसकारण संसारका सबैभन्दा उत्कृष्ट भनिएका विश्वविद्यालयमा पढेका मान्छेहरूले मानिसको ध्यानलाई पैसामा बदल्न स्मार्टफोन र एपलाई सकेसम्म अम्मली बनाएर ‘क्रान्तिकारी’ उत्पादन भन्दै बेचिरहेका छन् । उनीहरूलाई थाहा छ, स्मार्टफोनको कुलत खतरनाक छ । त्यसैले उपल्लोस्तरका प्राविधिकहरू आफैंले विकास गरेको प्रविधिसँग यतिखेर डराएका छन् । प्रविधिलाई राम्रोसँग बुझेका सिलिकन भ्यालीका प्राविधिक र इन्जिनियरहरू फोनमा झुन्डिनको साटो योग गर्ने, व्यायाम गर्ने, घुम्न जाने, परिवार, साथीसंगी भेटेर रमाइलो गर्ने गर्छन् । सन् २०१० मा न्युयोर्क टाइम्समा छापिएको अन्तर्वार्तामा स्टिभ जब्सले आफ्ना बच्चाहरूले आइप्याड प्रयोग नगरेको खुलासा गरेका थिए ।

ट्वीटर, मिडियम र ब्लगरका संस्थापक इभान्स विलियम्सले आफूले आफ्ना दुई छोराहरूका लागि आइप्याडको साटो सयौं किताब किनिदिएको बताएका थिए । प्रविधि दुनियाँको मक्का–मदिना मानिने क्यालिफोर्नियाका प्राविधिकहरूले आफ्ना बच्चाहरूलाई डिजिटल ग्याजेटको कुलतबाट जोगाउन प्रविधिमुक्त स्कुलहरूमा भर्ना गरिरहेका बेला कालीकोटका हाम्रा केटाकेटीहरू स्मार्टफोन नहेरी भात नरुच्ने अवस्थामा पुग्नु भनेको सुखद कुरा होइन ।