शनिबार, ५ नोभेम्बर २०२२ । नेदरल्यान्डको राजधानी आम्स्टर्ड्यामस्थित युरोपकै छैटौं व्यस्त मानिने स्किपोल अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल । साइकलमा सवार करिब २०० जना जलवायु अभियन्ताहरू सुरक्षाघेरालाई लत्याउँदै विमानस्थलमा हुरुरु छिरे । र, विमानस्थलको निजी विमान पार्किङ गर्ने इलाकामा पुगेर पार्क गरिरहेका जहाजहरूलाई फन्को लगाउँदै केही बेर साइकल कुदाए ।

त्यसपछि पार्किङमा रहेको निजी विमानको अगाडि धर्ना कसेर बसे । उक्त प्रदर्शनको तीन घण्टापछि सुरक्षा अधिकारीहरूले अभियन्ताहरूलाई गिरफ्तार गरी बसमा कोचेर लगे । वातावरण सक्रियतावादी संस्थाहरू ग्रिनपिस र एक्स्टिङ्सन रिबेलियनको संयुक्त आह्वानमा विश्वका विमानस्थलहरूमा प्रदर्शन गर्ने क्रममा उनीहरूले आम्स्टर्ड्याममा त्यस्तो हर्कत गरेका थिए । इजिप्टको सार्म एल सेखमा आयोजित विश्व जलवायु सम्मेलन (कोप–२७) को पूर्वसन्धामा जलवायु अभियन्ताहरू ‘स्किपोल विमानस्थलले निजी विमानको प्रयोग रोकेर प्रदूषण रोक्नुपर्छ’ भन्दै आफ्नै विमानमा संसार चहारेर पृथ्वीलाई फोहोर पार्ने अर्बपतिहरूमाथि खनिएका थिए । अभियन्ताहरूले निजी विमान चढ्ने धनाढ्यहरूमाथि निसाना साध्नुको कारण हो- न्यून संख्यामा रहेका विश्वका अति धनाढ्यहरूको विलासी जीवनशैलीका कारण हुने अत्यधिक कार्बन उत्सर्जन । भनिन्छ, एक सामान्य युरोपेली नागरिकले वर्षभरिमा उत्सर्जन गर्नेजति कार्बन निजी विमानमा सयर गर्नेले चार घण्टामै गर्दछ ।

कार्बन अर्बपतिहरू

जलवायु परिवर्तनको मुख्य कारक कार्बन उत्सर्जनमा धनाढ्यहरूको योगदान उल्लेख्य रहेको विभिन्न अध्ययनले देखाएका छन् । इन्डियाना विश्वविद्यालयका अध्येता बेट्रिज बारोज र रिचर्ड विल्कले सन् २०२० को फोर्ब्स सूचीमा समाविष्ट विश्वका २,०९५ अर्बपतिमध्येबाट मिडियामा छाइरहने २० जना चर्चित अर्बपतिहरूको व्यक्तिगत कार्बन उत्सर्जन परिमाणलाई मापन गरेका थिए । उक्त अनुमानित गणनामा अध्येताहरूले ती अर्बपतिहरूका घर, गाडी, निजी विमान, निजी पानीजहाज (याट) को विवरण सार्वजनिक रूपमा उपलब्ध स्रोतबाट खोजेर त्यसको कार्बन पदचिह्न (कार्बन फुटप्रिन्ट) को हिसाब गरे । छानिएका अर्बपतिहरूमा रुसी धनाढ्य तेल व्यापारी रोमन अब्रामोभिचदेखि गुगलका संस्थापकद्वय सर्गे ब्राइन र लेरी पेजसम्म, फेसन दुनियाँका बादशाह इटालीका जर्जियो अमानीदेखि अमेजनका संस्थापक जेफ बेजोज र टेस्लाका सीईओ इलन मस्कसम्म र अमेरिकी क्यासिनो किङ सेल्डन एडेल्सन (हाल मरिसके) देखि लुई भिटनका संस्थापक फ्रान्सेली बर्नार्ड अर्नलसम्म थिए ।

सन् २०२१ मा प्रकाशित उक्त लेख अनुसार, ती २० अर्बपतिमध्ये सबैभन्दा फोहोरी (कार्बन उत्सर्जन बढी गर्ने) अर्बपति रोमन अब्रामोभिच थिए । उनले सन् २०१८ मा ३३,८५९ टन कार्बन उत्सर्जन गरेका थिए, जबकि संसारका कतिपय देशकै वार्षिक कार्बन उत्सर्जन परिमाण त्योभन्दा कम छ । विश्वमा हाल प्रतिव्यक्ति वार्षिक औसत कार्बन उत्सर्जन लगभग ५ टन छ । अमेरिकामा त्यो १५, चीनमा ७, भारतमा २ र नेपालमा १ टनभन्दा पनि कम छ । उक्त अनुसन्धान अनुसार ‘हाउ टु अभोइड क्लाइमेट डिजास्टर’ पुस्तक लेख्ने माइक्रोसफ्टका संस्थापक बिल गेट्सको वार्षिक कार्बन उत्सर्जन परिमाण ७,४०८ टन थियो ।

बारोज र विल्कको अनुसन्धानमा अर्बपतिहरूको विलाशी जीवनशैलीका कारण उत्सर्जित कार्बनको हिसाबकिताब गरिएको भए पनि उनीहरूको लगानीबाट उत्सर्जित कार्बनको मापन भने गरिएको थिएन । बेलायतस्थित अन्तर्राष्ट्रिय गैरसरकारी संस्था अक्सफामले हालै सार्वजनिक गरेको ‘कार्बन बिलिनायर्स’ प्रतिवेदनमा विश्वका १२५ अर्बपतिको लगानीले उत्सर्जन गर्ने कार्बन मापन गरिएको छ । प्रतिवेदन अनुसार, ती १२५ अर्बपतिको संयुक्त कार्बन उत्सर्जन परिमाण ६ करोड ७८ लाख जनसंख्या भएको फ्रान्सको भन्दा पनि बढी छ । अर्थात्, अध्ययनमा समावेश एक अर्बपतिले वार्षिक ३१ लाख टन कार्बन उत्सर्जन गर्ने गर्दछन् जुन आम्दानीको हिसाबले पीँधका ९० प्रतिशत मानिसले गर्ने उत्सर्जनभन्दा लगभग १० लाख गुणा ज्यादा हो । तथापि संसारका थुप्रै अर्बपतिको कार्बन पदचिह्न अझसम्म यकिन हुन सकेको छैन ।

फ्रान्सेली अर्थशास्त्री थोमस पिकेटी र लुकास च्यान्सिलले कार्बन उत्सर्जनमा भएको विश्वव्यापी असमानतालाई थप केलाएका छन् । उनीहरूको अध्ययन अनुसार, सन् १९९० देखि २०१९ सम्म विश्वका धनी १० प्रतिशत ७७ करोड मान्छेले गर्ने उत्सर्जनले विश्वको कुल कार्बन उत्सर्जनको लगभग आधा (४८ प्रतिशत) हिस्सा ओगट्छ तर विश्वको सबैभन्दा गरिब ५० प्रतिशत जनसंख्याले विश्वको कार्बन उत्सर्जनको मात्रै १६ प्रतिशत हिस्सा ओगट्छ । थप, विश्वका १ प्रतिशत उपल्ला धनाढ्य ६ करोड व्यक्तिहरू — जसको वार्षिक आम्दानी १ लाख ९ हजार डलरभन्दा बढी छ- ले गर्ने कार्बन उत्सर्जनले पृथ्वीमा हुने कुल उत्सर्जनको २३ प्रतिशत हिस्सा ओगट्छ । धनाढ्यहरूको कार्बन उत्सर्जन परिमाण कहाली लाग्ने गरी अत्यधिक मात्रै छैन, सन् १९९० यता त्यो निरन्तर बढ्दो छ । सन् १९९० देखि हालसम्म उपल्ला १ प्रतिशत धनीहरूको वार्षिक कार्बन उत्सर्जन २६ प्रतिशतले र उपल्ला ०.०१ प्रतिशत धनीहरूको ८० प्रतिशतले वृद्घि भएको थियो । जबकि सोही अवधिमा विश्वमा प्रतिव्यक्ति सरदर कार्बन उत्सर्जन २ प्रतिशतले मात्रै बढेको थियो ।

फोहोरी धनी देश

व्यक्तिगत रूपमा मात्रै होइन, देशहरूको तुलना गर्दा पनि कार्बन उत्सर्जनको विश्वव्यापी योगदानमा धनी देशहरूको मात्रा उल्लेख्य रूपमा बढी छ । विश्वमा जलवायु परिवर्तन हुनुको मुख्य कारक हो- मानिसले पृथ्वीको कार्बन सञ्चित गर्ने क्षमताभन्दा बढी उत्सर्जन गर्नु । अर्थात्, औद्योगिक क्रान्तिपछिको मानवीय गतिविधिका कारण उत्सर्जित कार्बनले पृथ्वीको सीमा (प्लानेटरी बाउन्ड्री) लाई पार गर्दा पृथ्वीमा तापमान वृद्घि हुन पुग्यो । पृथ्वीको तापमानलाई औद्योगिक क्रान्तिपूर्वको अवस्थामै राख्न यहाँको वायुमण्डलमा ८५० गिगाटनभन्दा बढी कार्बन उत्सर्जन गर्नु हुँदैन थियो तर हालसम्म मान्छेले पृथ्वीको वायुमण्डलमा २,५०० गिगाटन कार्बन फालिसकेको छ ।

युनिभर्सिटी अफ लन्डनका अध्येता जेसन हिकलले सन् १८५० देखि २०१५ सम्म विश्वका मुलुकहरूले गरेको उत्सर्जनको परिमाण तुलना गरेर प्रत्येक देशले आफ्नो वास्तविक हिस्साभन्दा (जनसंख्याका आधारमा) बढी/कम उत्सर्जन गरेको हिसाब निकालेका छन् । उनका अनुसार, हालसम्म पृथ्वीको क्षमताले धान्न सक्नेभन्दा बढी कार्बन उत्सर्जन गर्नेमा सीमित राष्ट्रहरू मात्रै छन्, जसमा जी–८ राष्ट्रहरू (अमेरिका, युरोपियन युनियन, रुस, जापान र क्यानडा) को हिस्सा ८५ प्रतिशतभन्दा माथि छ । तीमध्ये अमेरिका एक्लैको योगदान ४० प्रतिशत र युरोपियन युनियनको २९ प्रतिशत छ । हिकलका अनुसार, अमेरिका, रुस, जर्मनी, बेलायत, जापान, फ्रान्स, क्यानडा र युक्रेनले आफ्नो हिस्साको भन्दा अधिक कार्बन उत्सर्जन गरिसकेकाले उनीहरू कार्बन ऋणात्मक छन् भने चीन, भारत, बंगलादेश, इन्डोनेसिया, नाइजेरिया, पाकिस्तान, इथियोपिया, भियतनाम आफ्नो हिस्साको भन्दा हालसम्म कम कार्बन उत्सर्जन गरेकाले कार्बन धनात्मक छन् । तथापि वर्तमानमा यी राष्ट्रहरूको कार्बन उत्सर्जन मात्र अधिक र बढ्दो छ । नेपालसहित विश्वका ४६ अल्पविकसित देशहरूले अहिले विश्वको कुल कार्बन उत्सर्जनमा केवल १.१ प्रतिशत योगदान गर्छन्, जुन अमेरिकामा गुड्ने कारहरूले उत्सर्जन गर्ने परिमाणभन्दा पनि आधा कम हो ।

देश समृद्घ होस् वा कंगाल, व्यक्ति धनी होस् या गरिब, सबैले उत्सर्जन गरेको कार्बन अन्ततः पृथ्वीको वायुमण्डलमै थुप्रिन्छ । तथापि वायुमण्डलमा थुप्रिएको कार्बनले पार्ने प्रभावमा भने समृद्घ र कंगाल देशमा, धनी र गरिब मान्छेबीचमा धरती–आकाशको अन्तर छ । जलवायु परिवर्तनको प्रभावबाट गरिब देश र गरिब मान्छे बढी पिल्सने गरेका छन्, जसको जलवायु परिवर्तन हुनमा कुनै भूमिकै छैन । बाली नलाग्ने, बाढी आउने, सुक्खा पल्टिने, अधिक गर्मी हुनेजस्ता जलवायु परिवर्तनका प्रभावहरूबाट धेरै प्रभावित हुने भनेका गरिब देशका गरिब र सीमान्तीकृत मानिसहरू नै हुन् । यो वर्ष पनि जलवायुजन्य घटनाहरूमा बंगलादेश, पाकिस्तान, सुडानमा मर्ने र घरबारविहीन हुनेहरूमा गरिबहरू नै धेरै थिए । नेपालमा पनि जलवायु परिवर्तनको असर सीमान्तीकृत समुदायमा बढी परेको छ ।

जलवायु न्यायको सम्बोधन

कार्बनको असमान उत्सर्जन मात्रै होइन, जलवायु परिवर्तनको प्रभावको वितरण पनि असमान भएकाले जलवायु परिवर्तन वातावरणीय मुद्दा मात्रै होइनÙ यो सामाजिक न्याय, मानव अधिकार र अन्तरपुस्तागत न्यायको प्रश्न पनि हो । त्यसैले यो असमानतालाई न्यायपूर्ण सम्बोधन नगरी यो मुद्दाको हल निस्कँदैन । त्यस कारण सन् १९९० मा संयुक्त राष्ट्रसंघीय जलवायु महासन्धि भएसँगै जलवायुजन्य असमानताका विषय उठ्दै आएको थियो । जलवायु परिवर्तनको असरबाट गरिब राष्ट्रका गरिब जनता थप मारमा पर्दै जाँदा धनी देशहरूले त्यसको जिम्मेवारी वहन गर्नुपर्ने र त्यसको क्षतिपूर्ति तिर्नुपर्ने कुरा जलवायु सम्मेलनहरूमा उठ्न थाले । कोपनहेगन (कोप–१५) मा धनी राष्ट्रहरू गरिब राष्ट्रहरूलाई जलवायु अनुकूलनमा सघाउन वार्षिक १०० अर्ब डलर बराबरको अनुकूलन कोष बनाउन राजी भए । तथापि उनीहरूले कबुल गरे अनुरूपको रकम अझैसम्म पनि जुटेको छैन । उनीहरूले दिने भनेको अधिकांश रकम पनि अनुदान होइन, ऋणका रूपमा दिने गरिएको छ ।

पछिल्लो समय ‘पोलुटर मस्ट पे’ (जसले फोहोर गर्‍यो, उसैले सोहोर्नुपर्छ) भन्ने मान्यता जबर्जस्त उठ्ने गरेको छ । धनी राष्ट्रहरूले गरिब राष्ट्रहरूलाई जलवायुजन्य हानि–नोक्सानी (लस एन्ड ड्यामेज) का लागि क्षतिपूर्ति दिनुपर्छ भन्ने मत दोहा (कोप–१९) मा पहिलोपल्ट बंगलादेशले उठायो । त्यसपछिका कोपहरूमा चर्को बहस र विवादको विषय बन्ने गरे पनि उक्त मुद्दाले आधिकारिक एजेन्डाका रूपमा प्रवेश पाएको थिएन । अहिले इजिप्टमा जारी कोपमा उक्त विषयले आधिकारिक रूपमै प्रवेश पाएको छ । तथापि यो विषयको निरूपण न्यायपूर्ण रूपमा हुन्छ वा हुँदैन, त्यो हेर्न बाँकी नै छ ।

जलवायु परिवर्तन सम्बन्धी पेरिस सम्झौता अनुरूप पृथ्वीको तापमानलाई १.५ डिग्री सेल्सियसभित्रै सीमित राख्न हालको प्रतिव्यक्ति उत्सर्जनलाई दुईतिहाइले घटाउनुपर्छ । त्यसमा आम मान्छेको भन्दा उच्च कार्बन उत्सर्जन गर्ने अर्बपतिहरूको भूमिका ठूलो हुन्छ । उनीहरूको फोहोरी जीवनशैलीलाई कर वा अन्य माध्यमले लगाम लगाउने र लगानीलाई हरित क्षेत्रमा मोड्ने हो भने मात्रै पेरिस सम्झौताको लक्ष्य भेटिन्छ । पिकेटीका अनुसार, अधिक कार्बन उत्सर्जन गर्नेहरूलाई कार्बन कर लगाउने हो भने वार्षिक १५० अर्ब डलर सजिलै उठ्न सक्छ जुन जलवायु परिवर्तनबाट प्रभावित हुने राष्ट्र र मानिसहरूलाई बाँड्न सकिन्छ । तर त्यस्तो कानुनी नत्थी लगाउने व्यवस्थामा धनी राष्ट्र र अर्बपतिहरू अहिले नै सहजै राजी हुने अवस्था देखिन्न । सार्म एल सेखमा धनीहरूका पक्षमा माहोल बनाइरहेका सयौं पैरवीकर्ताको संख्याले त्यो पुष्टि गर्दछ । तर कार्बन उत्सर्जनको असमानतालाई सम्बोधन नगरी यो विषयको टुंगो सजिलै लाग्नेवाला पनि छैन ।