कस्तो संसद्, कस्ता सांसद ?

छ महिनाअघि मात्रै सम्पन्न स्थानीय तह चुनावका दौरान पालिकाका उम्मेदवारहरूले जे–जस्तो प्रतिज्ञा जनसमक्ष गरेका थिए, अहिले प्रतिनिधिसभा र प्रदेशसभा उम्मेदवारहरूले पनि हुबहु त्यस्तै वाचा दोहोर्‍याए । मानौं, उनीहरू राज्य सञ्चालनार्थ विधि निर्माण गर्ने सभामा जान होइन, या त सोझै सरकारको मन्त्री बन्न लागेका छन् या पालिका प्रमुख–उप्रमुख वा वडाध्यक्षका निम्ति लडिरहेका हुन् । यसपालि मात्र होइन, मुलुकमा भएका सबै संसदीय निर्वाचनहरूमा यो रीत निरन्तर छ । मतदाताहरूले त सांसदलाई विकास व्यवस्थापकका रूपमा बुझ्नु हुर्कंदै गरेको लोकतन्त्रमा त्यति अस्वाभाविक नहोला, तर यो आम बुझाइलाई सच्याउन राजनीतिक दल र नेता तथा उम्मेदवारहरू पनि तयार नहुनुचाहिँ विस्मयजनकै छ । लाग्छ- सांसद पदका उम्मेदवारहरू स्वयं आफ्नो असली भूमिका के हो, रनभुल्लमा छन् ।

यसबाट एउटा सन्देश भने प्रस्ट बुझिन्छ- नागरिकमा विकासको मृगतृष्णा व्यापक छ । र यही जनआकांक्षालाई आफ्नो पक्षमा पुँजीकृत गर्न उम्मेदवारहरू सम्भव–असम्भव र भन्न मिल्ने–नमिल्ने सबै आश्वासनहरू सुनाउन पछि नपरेका हुन् । र, दलीय घोषणापत्रका आधारमा भन्दा पनि व्यक्तिगत योजनाका सूची बाँड्दै भोट मागेका हुन् । यो परिपाटीबाट चुनावी जितहारको निरन्तरता त चलिरहला तर संविधानको परिकल्पना अनुरूप संसदीय लोकतन्त्र फस्टाउन सक्दैन । राजनीतिक दलहरू तथा उम्मेदवारहरू प्रस्ट हुनैपर्छ, भोलिका दिनमा भए पनि उनीहरूले जनतालाई बुझाउनैपर्छ- संसद् विकास–कार्यको जननी होइन, र सांसदहरू विकास व्यवस्थापक होइनन् ।

संसद्को सबभन्दा महत्त्वपूर्ण दायित्व कानुन बनाउनु हो । संसदीय लोकतन्त्रमा सरकार स्वयं पनि संसद्बाटै जन्मिन्छ, तर यो उसको दैनन्दिनको कार्य होइन; संसद्जस्तै सरकार पनि पूरा अवधि चलेमा एक कार्यकालमा एउटा संसद्ले एक मात्रै सरकार चुने पुग्छ । यी दुईबाहेक संसद्को दायित्व सरकारका काम–कारबाहीमाथि निगरानी गर्नु, आवश्यक दिशानिर्देश दिनु, नीति तथा कार्यक्रम/बजेट पारित गर्नु र जनप्रतिनिधिका हैसियतले जनआवाजलाई मुखरित गरिरहनु हो । राज्य सञ्चालनार्थ अत्यावश्यक संसद्का यिनै दायित्वलाई सांसदहरूले निर्वाह गर्नुपर्ने हो । सरकार निर्माण, कार्यपालिकीय गतिविधिमाथि निगरानी र बजेट पारित गर्न भूमिका भए पनि संसद् सरकारको अंग होइन, सांसदहरू कार्यपालिकीय कारिन्दा होइनन् । सरकारसित शक्ति सन्तुलन र नियन्त्रण गर्नुपर्ने राज्यका प्रमुख तीनमध्येको एउटा अंग संसद्का सदस्यहरूको आकांक्षा र भूमिका पनि तदनुरूपै हुन जरुरी छ । अनि मात्रै संसदीय लोकतन्त्रको मर्म संरक्षण हुन सक्छ, शक्ति पृथकीकरणको अर्थ रहन्छ, समग्रमा संसदीय मूल्यको जगेर्ना हुन्छ ।

निश्चय पनि जनता विकासका भोका छन्, जसलाई पूरा गर्न सांसदहरूको पनि कहीँ न कहीँ भूमिका हुन्छ, तर त्यो संसदीय गतिविधिमार्फत नै प्रस्फुटित हुनुपर्छ । सांसद जनसरोकारको प्रमुख प्रतिनिधि भए पनि आफैं योजना व्यवस्थापक हुँदै होइनन्, त्यही भएर सांसद विकास कोषजस्तो विगतको विद्रूप उदाहरण फेरि दोहोरिनु हुन्न । पहुँचका आधारमा निर्वाचन क्षेत्रमा परियोजना लगेर सांसदहरूले आफू विकासको अभिकर्ता पनि भएको औचित्य पुष्टि गर्न खोज्ने गर्छन् । तर वास्तविकता के हो भने, मन्त्रालय र योजना आयोगमा जसको पहुँच छ, उसले मात्रै योजना–बजेट आफ्नो क्षेत्रमा लैजाने भएपछि राज्यस्रोतको समानुपातिक वितरण हुनै सक्दैन । भूगोलको जटिलतालाई बिर्सिदिने हो भने, नेपालका उस्तै–उस्तै भूभागमा पनि कहीँ सबैजसो पूर्वाधारहरू पुगिसक्नु, कहीँ केही नहुनुमा यही असमानुपातिक स्रोत वितरणको दोष छ । यो प्रचलन अब पनि अविराम चलिरहनु हुन्न । विकास आयोजनाहरू स्थानीय, प्रादेशिक र राष्ट्रिय आवश्यकताका आधारमा न्यायोचित तवरमा तय हुनुपर्छ; सांसदहरूको पहुँचका भरमा होइन ।

विकासको वेग हाँक्नका लागि तीनै तहका सरकारहरू प्रभावकारी हुनुपर्छ । र, सरकारको प्रभावकारिता प्रधानमन्त्री तथा मन्त्रीहरूको दक्षतामा मात्र होइन, अवश्य पनि केही हदसम्म संसद्को भूमिकामा पनि निर्भर रहन्छ, तर त्यो सांसदहरू विकास अभिकर्ताजस्तो बनेर होइन । संसद्ले पर्याप्त कानुन बनाएर राज्य सञ्चालनलाई सहज र विधिसम्मत बनाउँछ । इच्छाशक्ति भएमा संसद्ले लिकबाहिर जान लागेको सरकारलाई सही ठाउँमा ल्याउँछ, कार्यपालिका अलमलिएका बेला बाटो देखाउँछ, अँध्यारोमा रुमलिएका बेला प्रकाश फ्याँकिदिन्छ । यसका निम्ति प्राथमिक सर्त उही हो- संसद् प्रभावकारी हुनुपर्छ, संसदीय समिति र सांसदहरूले आफ्नो ओज राख्न सक्नुपर्छ । संसदीय समितिहरू स्वार्थको द्वन्द्वबाट बच्नुपर्छ । तिनका अनुगमन, गतिविधि र निर्देशनहरूमा निहित स्वार्थको गन्ध आउनु हुँदैन । आ–आफ्नो कार्यक्षेत्र र सीमाबारे पनि समितिहरूलाई स्पष्ट बोध हुनुपर्छ, यसका निम्ति दुवै सदनका प्रमुखहरू समिति निर्माणकै बेलादेखि सचेत रहनुपर्छ । आफ्नो साख आफैं राखेर सरकारलाई सही ठाउँमा राख्न संसद्ले सक्नुपर्छ ।

भौतिक–पूर्वाधार मात्र होइन, राष्ट्रको सर्वांगीण विकासका निम्ति पनि संसद् र सांसदहरू आफ्नो तोकिएको जिम्मेवारीमा खरो उत्रिनुपर्छ । छलफलका निम्ति प्रस्तुत भैसकेको तथा संसदीय समितिले पारित गरिसकेको विधेयक पनि दलीय राजनीतिक किचलोका कारण अघि बढाउन संसद् असफलप्रायः रहेको विगतका उदाहरण अब दोहोरिनु हुन्न । र, शासक र कुलीनतन्त्रको इच्छाभन्दा पनि राष्ट्रिय आवश्यकताअनुकूल मात्र कानुन बनाउन उनीहरूले भूमिका खेल्नुपर्छ । यसका निम्ति संसद्मा दलीय छाया मात्र होइन, स्वयं सांसदहरूको स्वतन्त्र विवेक पनि झल्किनुपर्छ; सचेतकको ह्विप मान्नुपर्ने अवस्थामा बाहेक सदस्यहरूको स्व–अस्तित्व देखिनुपर्छ । खास गरी उनीहरू अध्ययनशील हुनुपर्छ । सरकारका तर्फबाट प्रस्तुत विधेयकमा गम्भीर चिन्तनमनन गरी सैद्धान्तिक छलफल प्रक्रियामा सक्रिय सहभागी हुन मात्र होइन, आवश्यक परेमा संशोधन प्रस्ताव दर्ता गर्न पनि सांसदहरू क्रियाशील रहनुपर्छ । सरकारबाट राष्ट्रिय आवश्यकताका विषयमा कानुन नआएमा गैरसरकारी विधेयक ल्याउन पनि उनीहरू तयार रहनुपर्छ । यसरी कानुन बनाउँदा होस् या सार्वजनिक महत्त्वका प्रस्ताव र जनसरोकारका मुद्दाहरूमा छलफल गर्दा, कार्यपालिकामाथि निगरानी गर्दा होस् या कुनै संकल्प प्रस्ताव पारित गर्दा- संसद् र सांसदले जति उद्देश्य प्रेरित भएर रचनात्मक भूमिका खेल्न सक्छन्, त्यति नै लोकतन्त्रको रथ अविच्छिन्न रूपमा अघि बढ्न सक्छ, संसद् र सांसद दुवैको मर्यादा पनि जोगिन्छ ।