१९.१२°C काठमाडौं
काठमाडौंमा वायुको गुणस्तर: १७०

अर्थात् भद्र अवज्ञा

हामी राजनीतिमा परिवर्तन चाहन्छौं भने त्यसको पहिलो सर्त हो- हाम्रो मतमा परिवर्तन । भोट कसलाई हाल्ने, तपाईंको विवेकले काम गरोस् । तर यस पटक हामी पुरानो ढर्राबाट भने निस्कनैपर्छ । यसका लागि हामीले आफैंसँग विद्रोह गरौं ।
केशव दाहाल

आउने निर्वाचनमा भोट कसलाई दिने ? सरल तर महत्त्वपूर्ण प्रश्न हो यो । स्पष्ट छ, प्रश्नहरू सरल हुँदैमा कमजोर हुँदैनन् । त्यसो त यो प्रश्न यसकारण पनि गम्भीर छ कि, छनोटका लागि उम्मेदवार धेरै छन् । सबैका कुरा मीठा छन् । सबैका कुरा रसिला छन् । पार्टीका उम्मेदवार त सम्पूर्ण शक्तिका साथ राजनीतिको जादु देखाउँदै नै छन्, स्वतन्त्रहरूको मायाजाल पनि कमजोर छैन ।

अर्थात् भद्र अवज्ञा

सम्मोहनको पूर्वैया चलेको छ यत्रतत्र । यस्तो बेला आलोचनात्मक चेतनाको बिर्को खोलौं र मनले आफ्नै मनलाई सोधौं, भोट कसलाई ? त्यसपछि बन्नेछ यो प्रश्न एक विद्रोह । अर्थात्, भद्र अवज्ञा ।

आम गुण

निर्वाचनमा भोट हाल्ने महत्त्वपूर्ण आधार उम्मेदवार वा पार्टीका इतिहास, विचार, काम, घोषणापत्र र दलीय प्रतिबद्धताहरू नै हुन् । तर जब राजनीतिमा इतिहास, विचार, काम र घोषणापत्रहरूले काम गर्न छोड्छन्, त्यसपछि भोट हाल्ने अरू पनि आधारहरू खोज्नुपर्ने हुन जान्छ, जसले उम्मेदवारलाई परख गर्न सजिलो बनाओस् ।

दुर्भाग्य, नेपाली राजनीति यति धेरै स्खलित भयो, नेता बनाउन सजिलो छ तर नेतालाई मान्छे बनाउन गाह्रो देखिँदै छ । अतः भोट हाल्ने पहिलो सर्त हो- उम्मेदवारको मानविय गुण । असल चरित्र । सरल व्यक्तित्व । नैतिकतावान्, प्रेमिल, मिजासिलो । अर्थात्, हामीले खोज्ने नेता प्रथमतः मान्छे जस्तै होस्Ù असल, सभ्य र इमानदार । दुरुस्तै मान्छेजस्तो । न राक्षसजस्तो, न त ईश्वरजस्तो । भोट हाल्ने पहिलो सर्त हो यो । त्यसपछि हामीले विचार गर्नुपर्छ उसमा निहित विशेष गुण । अर्थात्, नेतृत्वको गुण ।

विशेष गुण

कुनै पनि मान्छे असल, इमानदार, शिष्ट हुँदैमा नेता हुँदैन । किनभने यी त आम मान्छेका गुण हुन् । जस्तो— हामीलाई शिक्षक पनि असल चाहिन्छ, कर्मचारी पनि । हामीलाई प्रहरी पनि इमानदार चाहिन्छ, डक्टर, खेलाडी र लेखक पनि । वस्तुतः आदर्श समाजमा प्रत्येक मान्छे सभ्य हुनैपर्छ । अतः यी गुणहरू मान्छेका गुण हुन् । नेताका पनि, मतदाताका पनि । यति मात्र गुणले नेता बनिँदैन । जस्तो- जोगी इमानदार होला तर नेता नहुन सक्छ । शिक्षक ज्ञानी होला तर नेता नहुन सक्छ । कोही अब्बल डक्टर होला तर राजकाजमा योग्य नहुन सक्छ । कुनै लेखक सृजनशील, शिष्ट र सरल होला तर नेता नहुन सक्छ ।

जब एउटा मान्छेमा विशेष गुणहरू हुन्छन् तब ऊ नेता बन्छ । यहाँनेर विशेष गुण भनेर कुनै चामत्कारिक गुण खोजिएको होइन । विशेष गुणको अर्थ पालनहार त झन् हुँदै होइन । जनता भनेका दुःखी, याचक र कमजोर प्राणी हुन्, उनीहरूको ‘डुबती नैया’ लाई पार लगाउन एउटा ईश्वरको आवश्यकता छ भनेर यहाँनेर नेताको चर्चा गरिएको पनि होइन । अहिले कहीँकतै नेतालाई ईश्वर बनाउने होडबाजी छ । खासमा नेतालाई बा, दाइ वा भाग्यविधाता बनाउने काम चाकरहरूको हो । तर जनतालाई न ईश्वर चाहिएको हो, न त काका, बा र दाइ । ईश्वरलाई मन्दिर छँदै छ, बाहरू घरमै बसून् । हामीलाई चाहिएको हो- योग्यतम सांसद । यस्तो नेता जो हामीसँगै होस्, हामीसँगै हिँडोस् र थकानमा लडखडाउँदा हाम्रा हात समाओस् । अर्थात्, साथीजस्तो नेता ।

नेताको खोजी न पहलमानको खोजी हो, न त पालनहारको । यो हो विशेष मान्छेको खोजी । के हुन् त ती गुणहरू ? स्पष्टीकरण के भने, माथिका आम गुण भएको मान्छे असल मान्छे हुन सक्छ, नैतिकतावान् मान्छे हुन सक्छ, इमानदार मान्छे हुन सक्छ, भद्र मान्छे हुन सक्छ । निश्चय नै यी गुणहरू नेता बन्ने आधारभूत गुण हुन् । यसर्थ, राजनीतिक नेतृत्वमा आम गुण त हुनैपर्छ । साथमा हुनुपर्छ केही विशेष गुण । सूत्रमा भन्दा- ‘आम गुण प्लस विशेष गुण अर्थात् नेता’ ।

सपना देख्ने : नेतामा हुनुपर्ने सर्वाधिक महत्त्वपूर्ण गुण हो, दूरदृष्टि । निश्चय नै नेताले इतिहास, भूगोल, जनजीवन र मुद्दाहरू बुझ्नुपर्छ तर मुख्यतः नेता हुनुपर्छ स्वप्नदर्शी । समाजलाई बुझ्ने चेतना, अवसरहरूको लेखाजोखा गर्ने ज्ञान र सपना देख्ने गुण । जस्तो कि, सय वर्षपछि हाम्रो समाज कहाँ पुग्ला ? आर्थिक समृद्धि, विकास र सामाजिक न्यायको अवस्था कस्तो होला ? सहर कस्ता होलान् ? गाउँहरू कस्ता होलान् ? हाम्रो सभ्यता कस्तो होला ? विश्वमञ्चमा देशको प्रतिष्ठा के होला ? के भावी पुस्ताले हामीमाथि गर्व गर्ला ? यावत् प्रश्नसहित समाज बदल्ने सपना शिरमा बोकेर जब कुनै मान्छे हजारौंको भीडमा उभिन्छ, त्यो नेता हो । अर्थात्, ‘यस्तो मान्छे नेता हो जोसँग सपनाहरू हुन्छन् ।’

लोकतान्त्रिक राजनीतिमा योग्य नेता त्यो हो, जसले समाजका सपनाहरू बुझ्छ, समयको संगीत सुन्छ र युगको आवाजलाई आत्मसात् गर्छ । योग्य नेता त्यो हो जसले सामूहिक सपना, सामूहिक क्षमता, सामूहिक प्रयत्न र सामूहिक परिणाममा विश्वास गर्छ । यो अर्थमा हामीलाई सपना देख्ने मान्छे त चाहिन्छ नै, साथसाथै चाहिन्छ मान्छेका सपनाहरूसँग आफूलाई एकाकार गर्ने मान्छे । विचार गरौं, जब मान्छे सपनाहीन हुन्छ, ऊ जतिसुकै इमानदार, ज्ञानी र चरित्रवान् भए पनि नेता हुँदैन । किनभने सपनाबिनाको मान्छेमा गति हुँदैन । हुटहुटी हुँदैन । जाँगर हुँदैन । र, स्वभावतः गतिहीन मान्छे नेता हुँदैन । यसर्थ, हामीलाई आज चाहिएको छ दृढ र गतिशील स्वप्नद्रष्टा ।

चुनौतीसँग लड्ने : सपना देखेर मात्र पुग्दैन । सपना पूरा गर्न नेताले अविचलित प्रयत्न गर्नुपर्छ । अतः नेतामा हुनुपर्छ इच्छाशक्ति र लगन । जगजाहेर छ, सपनाहरू सजिलै पूरा हुँदैनन् । अप्ठ्यारो छ । चुनौतीहरू छन् । नेतामा यावत् संकट सामना गर्ने तागत हुनुपर्छ । विचार गरौं त, हिजो सपना देखाउनेहरू कता हराए ? हिजो चुनावमा ठूलठूला वाचा गर्नेहरू पाँच वर्ष कता गए ? हिजो हामीले भोट हालेर जसलाई सिंहदरबार पुर्‍यायौं, ऊ स्वयंले सपनाहरूको लिलामी किन गर्‍यो ? नभुलौं, सत्तासँग सपना बेच्नेहरू राजनीतिका खलनायक हुन्, नायक होइनन् । अतः यो पटक नेता छान्दा तिलस्मी कथा र नाराको भर नपरौं । खोजौं, नेताको दृढता र संकल्प । हेरौं, नेताको निष्ठा र प्रतिबद्धता । यो नेतामा हुनुपर्ने सर्वाधिक विशेष गुण हो ।

हामीले इतिहासमा आउने योग्यतम मान्छेहरूका कुरा सुनेका छौं । बीपी, मनमोहन, मदन, पुष्पलाल, कृष्णप्रसाद । उनीहरूले आफ्ना सपनाहरूको रक्षाका लागि कसरी जीवन समर्पित गरे ! हामी बीपी, मनमोहन, मदन, पुष्पलाल, कृष्णप्रसाद त नभेटौंला तर चुनौतीहरूसँग लड्ने अविचलित नेता हाम्रो खोज हो । यस्तो सानदार नेता, जसले हाम्रा सपनाहरू जोगाओस् । र, चुनौतीहरूसँग लडेर परिणाम निकालोस् । किनभने सबैलाई थाहा छ, संसार सपना देख्ने मान्छेहरूले बनाउँछन्, तर त्योभन्दा धेरै संसार बनाउँछन् सपना पूरा गर्न संघर्ष गर्नेहरूले ।

त्यागको साधना : अवसर र त्यागका क्षणहरू नेताको जीवनमा आउने परीक्षाका क्षणहरू हुन् । नेताका अगाडि सधैं चुनौतीहरू मात्र आउँदैनन्, आउँछन् अनेकौं अवसर पनि । यस्तो बेला नेतामा व्यक्तिगत लाभबाट निवृत्त हुने र सामाजिक हितमा डटेर लाग्ने गुण आवश्यक पर्छ । भनिन्छ, सत्ता, शक्ति, सम्पत्ति, गृहस्थी, सन्तान, नातागोता र सेवकहरूको लोभ र बन्धनमा फसेको मान्छे नेता होइन । आम मान्छे हो । आम मान्छेमा लोभ स्वाभाविक हुन्छ । तर नेता यसकारण विशेष हो कि उसमा त्याग गर्ने शक्ति हुन्छ ।

अन्यथा जब नेता व्यक्तिगत लोभमा फस्छ, परिवर्तनका अवसरहरू गुम्दै जान्छन् । जस्तो— २०४६, २०६३ र २०७२ सालमा हामीले अनेकौं अवसर गुमायौं । यस्तो भयो कि, जसलाई हामीले नेता भन्यौं, उसले शक्ति र सम्पत्तिका लागि आन्दोलन, इतिहास र बलिदान सबै भुल्यो । उसले त्यागको साधना गरेन । भयो यस्तो कि, श्रीमतीलाई पीए । सम्धीलाई मन्त्री । ज्वाइँलाई ठेक्का । सेवकलाई राजदूत । खै त्याग ? सर्वत्र लालच । यो पटक नभुलौं, लालची मान्छे कहिल्यै नेता हुँदैन ।

सांस्कृतिक शुद्धता : कतिपय मान्छे पदमा पुगेपछि आफैंलाई मात्र ज्ञानी, योग्य र विशेष ठान्छन् । कोही पदलाई शक्ति ठान्छन्, जसले पदसँगै आउने जिम्मेवारीलाई बुझ्दैनन् । केही समाजको विविधतालाई जोड्ने हुन्छन्, कोही विविधतामा विभाजन खोज्ने । राजनीतिक नेतृत्वमा हुर्कंदै जाने यी आम र गम्भीर समस्याहरू हुन् । र, यस्ता समस्याहरू मौलाउँदै जाँदा नेता बिस्तारै अहंकारी हुँदै जान्छ । भ्रष्ट हुँदै जान्छ । मूल्यहीन हुँदै जान्छ ।

तर नेताले यस्ता समस्याहरू बेलैमा देख्नुपर्छ र सधैं स्वयं आफूलाई समेत सांस्कृतिक शुद्धताको अग्निमा परीक्षण गर्नुपर्छ । यो नेतामा हुने विशेष गुण हो । अन्यथा नेता अहंकारी, भ्रष्ट र तानाशाही हुन्छ । जसले राज्य र राजनीतिलाई मात्र बरबाद गर्दैन, समाज र सभ्यतालाई नै फोहोर बनाउँछ । सचेत बनौं, सामाजिक तन्तुहरू भत्किनु निकै खतरनाक कुरा हो ।

विद्रोहको आह्वान

अहिले हाम्रा उम्मेदवारहरू पुलपुलेसा, सडक–बाटो, खानेपानी र बिजुलीका वाचाहरू लिएर घरघर आउँदै छन् । लगातार तीस वर्षदेखि यही भैरहेको छ । तर परिणाम शून्य । यस्तो किन ? वस्तुतः राज्य, राजनीति र प्रणालीहरू ठीक हुने हो भने ती काम गर्न हामीलाई सांसद चाहिँदैन । वडाध्यक्ष वा मेयरले एक कार्यकालमै ती सबै काम गर्न सक्छन् । अतः आजको मुख्य आवश्यकता हो, राज्य र राजनीतिमा सुधार । नीति, सपना र प्रतिबद्धतामा सुधार । नयाँ संकल्प, नयाँ नेतृत्व । त्यसका लागि हामीलाई चाहिन्छ, संसद्मा पुगेर नयाँ आह्वान गर्न सक्ने ताजा नेता । एक प्रतिबद्ध सांसद ।

हामी राजनीतिमा परिवर्तन चाहन्छौं भने त्यसको पहिलो सर्त हो— हाम्रो मतमा परिवर्तन । भोट कसलाई हाल्ने, तपाईंको विवेकले काम गरोस् । तर यस पटक हामी पुरानो ढर्राबाट भने निस्कनैपर्छ । यसका लागि हामीले आफैंसँग विद्रोह गरौं । भद्र अवज्ञा गरौं, आफ्नै राजनीतिसँग । अवज्ञा गरौं ती दरबारहरूलाई जहाँ नातावाद, कृपावाद, कमिसन र दलालीको सहभोज चल्छ । अथवा, यो पटक अवज्ञा गरौं ख्वामितहरूलाई, जसले स्वयं उनीहरूलाई सुध्रन प्रेरित गरोस् । यस्तो होस् कि यो चुनावले राजनीतिको नयाँ सम्भावना उद्घाटित गरोस् । अँध्यारोमा चम्कने टिमटिम ताराझैं । र, त्यो उज्यालो सम्भावनालाई हेरेर हामी सबैले गर्व गर्न सकौं ।

प्रकाशित : कार्तिक ३०, २०७९ ०७:२२
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्
जनताको राय

त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा बारम्बार परीक्षार्थीको उत्तरपुस्तिका हराउने गरेको छ। यसको समाधान कसरी हुन्छ?