कान्तिपुर वेबसाईट
AdvertisementAdvertisement
२४.१२°C काठमाडौं
काठमाडौंमा वायुको गुणस्तर: १३४

दलहरूमा कुलीनहरूको दबदबा

कुनै पनि संगठनले बृहत् आकार ग्रहण गर्दै जाँदा त्यो जतिसुकै लोकतान्त्रिक भए पनि केही सीमित व्यक्तिहरूको कब्जामा पुग्छ । यस्तो अल्पतन्त्रमा अभ्यस्त नेताहरूले जतिसुकै योग्य भए पनि नयाँ नेताहरूलाई ‘क्वारेन्टिन’ नपुगेको भन्दै किनारामा हुत्याउन खोज्छन् ।
शंकर तिवारी

दक्षिण एसियाको सबभन्दा पुरानो राजनीतिक दल भारतीय कांग्रेस पार्टी (कांग्रेस–आई) मा लामो समयपछि गत महिना गान्धी परिवारबाहिरका नेताहरूले नेतृत्वका लागि प्रतिस्पर्धा गरे । महात्मा गान्धीसमेत कुनै बेला अध्यक्ष रहेको पार्टीमा गान्धीले भन्ने गरेको अन्तिमजन वा हरिजन समुदायबाट नेतृत्व चयन भयो । यो परिघटना झट्ट हेर्दा दलित समुदायको नेता नेतृत्वको त्यस सोपानमा पुगेको प्रसंगको चर्चा र त्यसले दिने ऊर्जाभन्दा बेसी दलहरूमा कसरी अल्पतन्त्र हावी हुन्छ भन्ने कुराको उदाहरण बन्न पुग्यो भन्नेबारे यो आलेख केन्द्रित रहनेछ ।

दलहरूमा कुलीनहरूको दबदबा

सन् २०१४ को आम निर्वाचनमा पार्टी पराजित भएपछि कांग्रेस–आईभित्र छिटफुट रूपमा नेतृत्व परिवर्तनको आवाज उठेको थियो । सोनिया गान्धीले कार्यकर्ताको मागलाई सम्बोधन गर्नका लागि सन् २०१९ को आम निर्वाचनअगावै छोरा राहुललाई पार्टी नेतृत्व सुम्पेकी थिइन् । तर, २०१९ को आम निर्वाचनमा अपेक्षित परिणाम नआएपछि राहुलले पार्टी अध्यक्षबाट राजीनामा दिए । राहुलको राजीनामापछि नेतृत्व घुमीफिरी सोनियाकै हातमा पुगेको थियो । विधानसभा निर्वाचनहरूमा पार्टीका लागि अत्यासलाग्दो परिणाम आउने क्रम नरोकिएपछि २३ जना प्रभावशाली नेताहरूले कांग्रेस–आई तदर्थवादबाट अनन्तकालसम्म चल्न नसक्ने ठहरसहित एउटा निकासमा पुर्‍याउनुपर्ने भन्दै वक्तव्य दिएपछि पार्टीले चुनावबाटै नेतृत्व चयन गर्ने निर्णय गरेको थियो । शशि थरुर तिनै २३ बागी नेतामध्ये एक थिए । तर तीमध्ये अधिकांश नेताले थरुरलाई पार्टी अध्यक्षको प्रतिस्पर्धामा भने साथ दिएनन् । पार्टी अध्यक्षमा थरुर प्रतिस्पर्धा गर्छन् भन्ने पक्का थियो तर उनको खिलाफमा को खडा हुन्छ भन्नेमा अन्तिमसम्म ठूलो नाटक चलेको थियो ।

भारतीय कांग्रेस पार्टीको इतिहास विचित्रको छ । खासमा यो पार्टी सुरुआती वर्षहरूमा भारतमा रहेका मध्यममार्गी अंग्रेजहरूले खोलेको एउटा क्लब थियो । यो पार्टीमा भारत स्वतन्त्र हुनुभन्दा पहिले धेरै अंग्रेजी मूलका नेताहरू अध्यक्ष बनेका छन् । अहिले बेलायतमा भारतीय मूलका ऋषि सुनक प्रधानमन्त्री निर्वाचित हुँदा आश्चर्यचकित बनेका धेरैलाई यो तथ्य थाहा नहोला । दक्षिण अफ्रिकाबाट फर्केपछि महात्मा गान्धीले यो पार्टीको कायाकल्प गरेÙ अंग्रेजी मात्र बोल्नेहरूको क्लबबाट भारतका सबै भाषा चल्ने, वकिलहरूको दबदबा तोडी किसानहरू पनि नेता हुने वातावरण बनाए । पार्टी अंग्रेजविरोधी प्रतिरोध अभियानको मियो शक्ति बन्न पुग्यो । भारतीय कांग्रेस पार्टीको अधिवेशन भारत स्वतन्त्र नहुन्जेल प्रत्येक वर्ष हुन्थ्यो । ती अधिवेशनहरू प्रान्तीय राजधानीभन्दा पनि पर दूरदराजका सहरहरूमा विकेन्द्रित रूपमा हुन्थे । मातृकाप्रसाद कोइरालाले आफ्ना पिताजी कृष्णप्रसाद कोइरालाको साथ लागेर त्यस्ता अनेक अधिवेशनमा भाग लिएको कुरा ‘अ रोल इन रिभोलुसन’ उल्लेख गरेका छन् । त्यस्तै प्रसंग नेपाली कांग्रेसका संस्थापकमध्येका डीबी परियारले पनि आत्मकथामा समेटेका छन् ।

ती अधिवेशनमा अत्यन्त उत्साहले भारतवर्षभरका नेताहरू पुग्थे । तर भारत जब स्वतन्त्र बन्यो, पार्टी अधिवेशनको आयोजनमा पनि शिथिलता आउन थाल्यो । पार्टी सरकारले निर्देशित गर्ने अंग बन्यो । हुँदाहुँदा सन् १९७०, ८० र ९० का दशकमा इन्दिरा गान्धी, राजीव गान्धी र पीभी नरसिम्हा रावको समयमा पार्टी अध्यक्ष र प्रधानमन्त्री दुवै एकै व्यक्ति हुने परिपाटी बन्यो । त्यसपछि पिछडा वर्गका सीताराम केशरी केही समयका लागि पार्टी अध्यक्ष बने तर उनको बहिर्गमन भने त्यति सुखद हुन सकेन । उनको त्रासदीपूर्ण बहिर्गमनसँगै कांग्रेस–आईमा नेहरू–गान्धी परिवारकै सोनिया गान्धीको उदय भयो । सोनियाले सर्वाधिक लामो समय, दुई दशकसम्म कांग्रेस–आई अध्यक्ष हुने कीर्तिमान राखिन् ।

सन् २००४ देखि दुई कार्यकाल कांग्रेस–आईकै नेता मनमोहन सिंहले केन्द्र सरकारको नेतृत्व गरे पनि सन् २०१४ पश्चात् कांग्रेस–आई लोकसभामा औपचारिक प्रतिपक्षी बन्नसम्म योग्य रहेन । कांग्रेस–आई २० प्रतिशतभन्दा कम मताधारमा खुम्चिएको छ । भारतीय जनता पार्टी (भाजपा) ले लगालग दुई पटक एकल बहुमत भए पनि गठबन्धन लिएर भारतको नेतृत्व गरिरहेको छ । वैकल्पिक पार्टीका रूपमा आम आदमी पार्टीले दिल्लीदेखि पन्जाब हुँदै गुजरातसम्म धावा बोलिरहेका बेला कांग्रेस–आई पछिल्लो विन्दुबाट उकालो लाग्छ कि अझै ओरालो झर्छ, यकिन हुन सकेको छैन । कांग्रेस–आईले नयाँ नेतृत्व चयन गर्दा त्यस कुरालाई कति हेक्का राख्यो, यसको समीक्षा हुनु जरुरी छ । अहिलेको अधिवेशनमा प्रदेश समितिका मतदाताहरूले एक ठाउँ भेला भएरभन्दा पनि अलगअलग प्रदेशबाट मतदान गरेका थिए । यो कुनै अधिवेशन भन्न सुहाउनेभन्दा पनि विशुद्ध नेतृत्व चयनका लागि गरिएको एउटा कर्मकाण्ड थियो ।

८० वर्षीय बयोवृद्ध दलित नेता मल्लिकार्जुन खड्गे र राष्ट्रिय–अन्तर्राष्ट्रिय व्यक्तित्वका स्वामी, सशक्त रूपमा जनमत ध्रुवीकरण गर्न सक्ने ६६ वर्षीय शशि थरुरबीचको प्रतिस्पर्धामा झट्ट हेर्दा थरुर नै विजय हुन्छन् कि भनेर धेरै नेपालीले सामाजिक सञ्जालमा अग्रिम शुभकामनासमेत दिएका थिए । तर, उनीहरूले राजनीतिको आन्तरिक व्याकरण नबुझेको यथार्थ निर्वाचनको नतिजा आएसँगै खुलासा भयो । जन्म, अध्ययन र कर्मका हिसाबले थरुर कुलीन थिए तर पार्टीभित्रको निरन्तरताका हिसाबमा त्यो कुलीनताले काम गर्न सकेन । उनका सामु दलित समूहका नेता योग्य ठहरिए । जन्मले कुलीन हुनु र पार्टीको कुलीन वर्गद्वारा अनुमोदन हुनु अलगअलग कुरा रहेछ भन्ने यो घटनाले पुष्टि गर्यो । कतिपयबाट कांग्रेस–आईलाई प्रधानमन्त्री बन्ने उम्मेदवार राहुल गान्धी हुँदाहुँदै अर्को उम्मेदवार जरुरत नभएको भन्ने कुरा पनि आयो ।

पार्टीको प्रभावशाली तप्काले निर्णय प्रक्रियामा आफ्नो हैकम चलोस्, आफूलाई सहज हुने नेतृत्व चयन होस् भन्ने चाहन्छ । प्रभावशाली तप्काले चाहेको नेतृत्व चयन भएन भने पार्टी विग्रह, मुठभेड, दुई पक्षबीचको टकरावतर्फ जानेसमेत सम्भावना हुन्छ । कांग्रेस–आईमा महात्मा गान्धीको इच्छाविपरीत सुवासचन्द्र बोस दोस्रो पटक पार्टी अध्यक्ष निर्वाचित भएका थिए । उनी गान्धीका उम्मेदवार सीताराम पचभैयालाई पराजित गर्दै अध्यक्ष बनेका थिए तर गान्धीको दबाबमा कार्यकाल सकिन तीन महिना बाँकी छँदै बिरामी अवस्थामा बोस राजीनामा गर्न बाध्य भएका थिए । जेबी कृपलानी जवाहरलाल नेहरूको भन्दा वल्लभभाई पटेलको रोजाइमा पार्टी अध्यक्ष भएका थिए । नेहरूलाई यो कुरा चित्त बुझेको थिएन । कृपलानीले पछि पार्टी नै छाडे ।

सन् १९११ मा रोबर्ट मिचेल्स नामका राजनीतिक समाजशास्त्रीले ‘पोलिटिकल पार्टिज’ पुस्तकमार्फत ‘आइरन ल अफ ओलिगार्की’ भन्ने पदावली प्रचलित बनाए । कुनै पनि संगठनले बृहत् आकार ग्रहण गर्दै जाँदा त्यो जतिसुकै लोकतान्त्रिक भए पनि केही सीमित व्यक्तिहरूको कब्जामा पुग्छ भन्ने कुरालाई मिचेल्सले खुलस्त पारेका छन् । जर्मनीको समाजवादी पार्टीलाई आधार मानेर एक शताब्दीपहिले गरिएको त्यो प्रक्षेपण आज पनि उत्तिकै सान्दर्भिक छ । भारतमा विशेष गरी कांग्रेस–आईमा त्यो कुलीन अल्पतन्त्रलाई ‘हाई कमान्ड’ का रूपमा जानिन्छ । नेपालमा ‘माथिको आदेश, सचिवालयको आदेश, पार्टी मुख्यालयको आदेश’ वा यस्तै अवतारमा अल्पतन्त्रको अभ्यास भएको पाइन्छ । लामो समय यसमा अभ्यस्त नेताहरूले नयाँ नेताहरूलाई, आफ्नो घेराभन्दा बाहिरकालाई, जतिसुकै योग्य भए पनि ‘क्वारेन्टिन’ नपुगेको भन्दै किनारामा हुत्याउन खोज्छन् ।

भारतीय कांग्रेस पार्टीले स्वतन्त्र भारतको प्रधानमन्त्री चयन गर्ने बेला प्रान्तीय समितिको भोटलाई मात्र आधार मानेको भए जवाहरलाल नेहरू प्रथम प्रधानमन्त्री बन्ने थिएनन्, वल्लभभाई पटेलले त्यो अवसर पाउने थिए । तर गान्धीको हस्तक्षेपले नेहरू प्रधानमन्त्री बने । गान्धीले वस्तुगत आधार दिँदै भारतको मध्यमवर्गलाई हल्लाउन सक्ने नेता नेहरू मात्र हुने घोषणा गरेका थिए । गान्धीको ७५ वर्षअगाडिको त्यस निर्णयलाई आधार मान्ने हो भने आज कांग्रेस–आईका निर्णायक नेताहरूले स्वाभाविक रूपमा शशि थरुरलाई नेता चयन गर्नुपर्ने थियो । तर त्यसो भएन । पछिल्लो समय कांग्रेस–आईभित्र गान्धी परिवारबाहिरको कसैले पनि पार्टीलाई एक ढिक्का राख्न सक्दैन भन्ने भ्रान्त धारणा हावी भएको छ । त्यसको परिणति, पार्टी एक ढिक्का त छ तर जनाधार खिइँदै गएको छ । आजको मितिमा कांग्रेस–आईको पुनर्जीवनका लागि भारतको माध्यम वर्ग र नयाँ पुस्तामाझ थरुरको प्रियताका सामुन्ने अरू समकालीन नेता फिक्का लाग्छन् । उनको खिलाफमा तर्क गर्नेहरूले उनले सेवानिवृत्त भएर मात्र राजनीतिमा आएको अर्थात् क्वारेन्टिन पूरा नभएको आधार दिन्छन् । आम मतदातामाझ थरुरको प्रियता पार्टीमा हालीमुहाली गरिरहेको त्यो तप्कालाई बिझाउँछ ।

नेपालमा पनि बीपी कोइरालाले मातृकाप्रसादसँग संघर्ष गरेर लिएको नेपाली कांग्रेस पार्टीको अध्यक्ष पद २०१२ सालको अधिवेशनमा सुवर्णशमशेरलाई हस्तान्तरण गरेका थिए । बीपीको त्यो निर्णयको खास औचित्य किन थियो भने, नेपाली कांग्रेस समाजवादी कार्यनीति पारित गर्दै थियो, देशभरिका सबैभन्दा ठूला सामन्तमध्येका एक सुवर्णशमशेरको अगुवाइमा बीपीले उक्त काम प्रभावकारी हुने देखेका थिए । तर २०१४ साल पुग्दा–नपुग्दै जनअधिकारको आन्दोलन अगाडि बढाउनुपर्ने भएकाले सुवर्णशमशेरले सहजै त्यो पद बीपीलाई महासमितिमार्फत हस्तान्तरण गरे । बीपीले पनि चुनावअगाडि नै प्रधानमन्त्री हुने अवसर सुवर्णशमशेरलाई दिए ।

पछिल्लो समय नेपाली कांग्रेसमा गगन थापाले पहिलो पटक १३ औं महाधिवेशनमा महामन्त्री पदमा प्रतिस्पर्धा गर्दा त्यस्तै भएको थियो । उनले एकातर्फ बीपीपुत्र शशांक र अर्कातर्फ अर्जुननरसिंह केसीसँग प्रतिस्पर्धा गरेका थिए । उनी १४ औं महाधिवेशनमा सभापति पदमा दावा नगरी महामन्त्री पदमा झन्डै दुईतिहाइ मतले अनुमोदित भए । उनी संगठनलाई सिंगो रूपमा बदल्नभन्दा पनि संगठनको व्याकरण बुझेर भित्रबाट बदल्ने बाटो रोज्न बाध्य भए । १५ औं अधिवेशनमा सभापतिमा प्रतिस्पर्धा गर्नुपर्दा पार्टीको कुलीनतन्त्रको नेता बनेर दावा गर्दा अझ विश्वसनीयता हुने भयो । १४ औं अधिवेशनमा सभापतिमा प्रतिस्पर्धा गरेका भए उनी नेता त रहन्थे तर पार्टीको निर्णायक मण्डलीबाट बाहिर एउटा बागी नेतामा सीमित हुन्थे । तर मतदातामाझ रहेको उनको लोकप्रियता पार्टीभित्रबाट अनुमोदित गराउन पनि उनी पहिले पार्टीको त्यो अल्पतन्त्रको नेता वा सदस्य हुनुपर्ने भयो । फेरि उनी पार्टीको वंशपरम्पराका उत्पादन पनि परेनन् । पार्टी नेता हुन सहज उसलाई हुन्छ, जो पार्टीको भृत्यतन्त्र (ब्युरोक्रेसी) — जसलाई सजिलो भाषामा ‘फाइलबढुवा’ भन्न सकिन्छ — बाट उदाएको हुन्छ, नभए पार्टीको वंशपरम्परासँग जोडिएको हुन्छ । बृहत् संगठनको प्रमुख नेता पदमा पुग्नुअगाडि त्यस संगठनको संरचना बुझ्नु पनि पर्छ, त्यसको शक्तिसंरचनासँग सम्झौता गर्न पनि सक्नुपर्छ ।

यही चुनावमा गगन थापालाई भावी प्रधानमन्त्रीका रूपमा घोषणा गरेर जानुपर्छ भन्ने मत कार्यकर्तादेखि जनस्तरसम्म नउठेको होइन तर पार्टीको अल्पतन्त्रलाई यो कुरा ठीक लागेन र केन्द्रीय कार्यसमितिको बैठकमा यस विषयले प्रवेश पाएन । त्यसका बावजुद दोस्रो गणतान्त्रिक संसद्मा प्रधानमन्त्री हुने उनको सम्भावनालाई इन्कार गरिहाल्न मिल्दैन । जसरी २०४८ सालको आम निर्वाचनमा जाँदा गिरिजाप्रसाद कोइराला प्रधानमन्त्री बन्ने अनुमान धेरै कमको थियो, त्यसरी नै २०५१ सालको संसद्मा कांग्रेसको प्रतिनिधित्व गर्दै शेरबहादुर देउवा प्रधानमन्त्री बन्लान् भन्ने अपेक्षा थिएन । राजनीतिको खेल यस्तै हुन्छ ।

राजनीतिक पार्टीहरूमा हमेशा अन्तरसंघर्ष चलिरहेको हुन्छ । त्यो अन्तरसंघर्षमा बोलवाला भने अल्पतन्त्रको हुन्छ । पार्टीको भीमकाय संगठन अल्पतन्त्रको बन्धक हुन्छ । देख्दा त्यसले लोकतन्त्रको मर्यादा र विधि पूरा गरेको हुन्छ तर सधैंजसो पार्टीको बृहत्तर हितको निर्णय गर्छ भन्ने हुँदैन । रोबर्ट मिचेल्सले अल्पतन्त्रको दबदबाको प्रक्षेपण गरेको एक शताब्दीसम्म पनि कसैले यसको विकल्प दिन सकेको छैन ।

कुनै बेला भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीले आफूलाई ‘चायवाला’ भएको दाबा गर्दैगर्दा कांग्रेस–आईले दलित वर्गका नेता सीताराम केशरीलाई अपमानपूर्वक पदबाट हटाएको र कुनै दलित समुदायको व्यक्तिलाई अध्यक्ष बनाएर देखाउन त्यस पार्टीलाई हाँक दिएका थिए । कांग्रेस–आईले अहिले दलित समुदायकै नेता मल्लिकार्जुन खड्गेलाई अध्यक्ष त बनाएको छ तर उनले भारतको मध्यमवर्ग र नयाँ पुस्तालाई कांग्रेस पार्टीप्रति आकर्षित गराउलान् भन्नेमा विश्वस्त हुन सक्ने आधार छैन । खड्गेको जितलाई पार्टीको अल्पतन्त्रको विजय मान्न सकिन्छ तर त्यसले पार्टीलाई सकारात्मक परिणति दिन्छ भन्ने ग्यारेन्टी चाहिँ छैन । अर्को विरोधाभास, शशि थरुरले नै जितेका भए पनि पार्टीका शीर्षस्थ नेताहरूलाई विश्वासमा लिएर हिँड्न सहज भने थिएन, भलै अहिले उक्त पार्टीको आन्तरिक संरचना सहजजस्तो देखिएको छ ।

संसारभर राजनीतिक पार्टीहरू यस्तै विरोधाभासबाट अगाडि बढिरहेका हुन्छन् । कांग्रेस–आईको पछिल्लो नेतृत्वचयनको घटनाबाट अन्य देशका राजनीतिक पार्टीहरूले धेरै कुरा सिक्न सक्छन् । पार्टीको अल्पतन्त्रको सहजताका लागि गरिने निर्णय जनअनुमोदित भयो भने पार्टीलाई फाइदै हुन्छ, होइन भने त्यसको मूल्य सिंगो पार्टी र कहिलेकाहीँ त्यो देशको लोकतान्त्रिक व्यवस्थाले समेत चुकाउने परिस्थिति आउँछ ।

प्रकाशित : कार्तिक १७, २०७९ ०७:४९
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्
जनताको राय

बैंकमा लगानीयोग्य रकम थुप्रिएर साढे ६ खर्ब नाघेको छ। बैंकहरूले ब्याजदर घटाउँदासमेत कर्जा प्रवाह बढ्न नसक्नुको कारण के हो?