आसन्न चुनावमा गान्धीगिरी !

विश्वइतिहासमा यो एउटा प्रेरक उदाहरण हो । जेलमा रहेर पनि एउटा व्यक्तिले त्यत्रो लामो समयसम्म मुक्तिको आन्दोलन चलाउन सक्यो, जब बाहिर निस्कियो तब ‘बिर्स र माफी देऊ’ को नीति अपनाएर आफ्नो देशलाई विघटन हुनबाट जोगायो । मन्डेलाले यो कुरा महात्मा गान्धीबाट सिकेका थिए ।

बीसौं शताब्दीका चार अन्य नोबेल शान्ति पुरस्कार विजेताहरू मार्टिन लुथर किङ जुनियर, दलाई लामा, आङ सान सु की र अदोल्फो पेरेज एस्किवेलले आफूहरू महात्मा गान्धीको दर्शनबाट प्रभावित रहेको स्वीकार गरेका छन् । यीमध्ये म्यान्मारकी आङले मात्र आफ्नो व्यक्तित्वको उचाइ स्थिर राख्न सकिनन् भनेर आलोचना बेहोर्नुपर्‍यो । पछिल्लो शताब्दीमा यी विभूतिहरूलाई हटाएर हेर्नुस् त, हाम्रो हिस्सामा दुई विश्वयुद्ध, शीतयुद्धको गोलचक्कर, अनेकौं युद्ध, शरणार्थीहरू र बृहत्तर पलायन पाउँछौं । यस परिप्रेक्ष्यमा यो कुरा जोडदार ढंगले भन्न सकिन्छ— यस धरतीलाई मानवग्रह बनाइराख्नमा गान्धी र उनका मानस शिष्यहरूको ठूलो योगदान छ । यिनै प्रकाशस्तम्भको दिव्य आलोकमा आआफ्नो परिवेशको अँध्यारो हटाउन दुनियाँभरि छोटे–छोटे गान्धीहरू सक्रिय छन् । सत्य, अहिंसा र सद्भावको अभावमा तपाईं मानवताको कल्पना कसरी गर्न सक्नुहुन्छ ?

गान्धी ३० जनवरी १९४८ मा मारिए । उनको जन्मदिन २ अक्टोबरलाई अन्तर्राष्ट्रिय अहिंसा दिवसका रूपमा मनाइन्छ । गान्धी आज पनि अनेकौं मान्छेका मनमस्तिष्कमा ज्युँदा छन् । जहाँजहाँ संगठित घृणाविरुद्ध सामञ्जस्य र सद्भावको खोजी गरिन्छ, जबजब आत्मकेन्द्रित सत्ताविरुद्ध सविनय अवज्ञा गरिन्छ, राज्य आंतक वा अपराधसँग जुझ्न सत्य र अहिंसाको बाटो लिइन्छ, जहाँजहाँ क्षमा गरेर अर्को पक्षसँग हातेमालो गर्दै अग्रगमनको बाटो पहिल्याइन्छ, त्यहाँत्यहाँ गान्धी छन् । बीसौं शताब्दीभन्दा एक्काइसौं शताब्दीमा गान्धी बढी अपरिहार्य छन् ।

गान्धीको जीवन स्वयं एक प्रयोगशाला थियो । उनी निरन्तर सिक्न खोज्थे । उनी अति जिज्ञासु थिए । उनी अहर्निश आफूलाई सुधार्न र सक्षम हुन प्रयत्नरत रहे । बाल्यकालमा उनी यति संकोची थिए, घर र स्कुलबीचको दूरी दौडेरै पार गर्थे । कसैले आफूसँग कुरा गर्ला कि भनी डर लाग्थ्यो उनलाई । तिनै मोहनदास, तिनै गान्धी दक्षिण अफ्रिकामा औपनिवेशिक शासकको अत्याचार देखेपछि मौन बस्न सकेनन् । औपनिवेशिक माहोलमा हुर्किएका उनले जीवन समाजबाट सिक्न र बदलामा समाजलाई भयमुक्त बनाउनमा लगाइदिए । गान्धीमाथि उनकै देश भारतमा हिलो छ्याप्ने काम बढी गरिन्छ । हुँदाहुँदा उनलाई गोली हान्ने नाथुराम गोड्सेको पूजा गर्ने जमातसमेत मुखर हुँदै गएको छ । यसका बावजुद भारतले अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा देखाउने पात्र उनै महात्मा गान्धी बनिरहेकै छन् ।

आज राजनीतिबाट नैतिकता हराउँदै गएको छ । यस्तोमा गान्धीवादी मूल्य एउटा प्रभावी विकल्पका रूपमा देखा पर्छ । आज दुनियाँले हिंसक तरिकाले विवाद सुल्झाउन सकिँदैन भनी मान्न थालेको छ । समाधानको हिंसक शैली अपनाउँदा समस्या केही कालका लागि मत्थर देखिए पनि त्यसको जरो रही नै रहन्छ । गान्धी जतिखेर जीवित थिए, त्यतिखेर युद्धलाई ‘विवाद–समस्या’ तिरोहित गर्ने एउटा साधनका रूपमा लिने गरिन्थ्यो । त्यतिखेरका बहुसंख्यक वैश्विक नेताहरू प्रथम वा द्वितीय विश्वयुद्ध तथा युरोपका कैयौं युद्धमा सहभागी थिए । तर त्यही समयावधिमा जब सिंगो विश्व हिंसात्मक युद्धमा अल्झिएको थियो र त्यसो गर्नुलाई जायज र विकल्पहीन ठान्थ्यो, त्यस्तो विपरीत परिस्थितिमा गान्धी एक्ला यस्ता व्यक्ति थिए जो सधैं युद्ध र हिंसाको रचनात्मक विकल्प हुनुपर्छ भनी सोच्थे । फ्रान्सेली दार्शनिक रोम्याँ रोलाले भनेका छन्, ‘कुनैकुनै अर्थमा त गान्धी विज्ञानभन्दा पनि अगाडि बढिसकेका थिए । उनले भविष्यका समस्याहरूको आकलन गरिसकेका थिए । यस अर्थमा उनी अत्याधुनिक व्यक्ति थिए ।’

गान्धीको विचार कहिल्यै पुरानो हुँदैन, न त उनी कुनै देश वा महादेशको सीमामा बाँधिइन सक्छन् । उनी सदैव भविष्यको बाटो समाउनमा सहायक सिद्ध हुँदै आएका छन् । गान्धी कुनै कालखण्डमा सीमित छैनन् । उनी मूलतः भविष्यका मसिहा हुन् । उनी पटकपटक स्मरणमा मात्र आउँदैनन्, अनिवार्य प्रतीत हुन्छन् । गान्धीलाई उनकै देशमा तेजोवध गर्ने शकुनि सत्ता तल्लीन रहे पनि विश्व–मानवतालाई उनकै दर्शनमा शान्ति र उन्नतिको अंकुर दृष्टिगोचर हुने गरेको छ ।

गान्धीको दूरदृष्टि बडो सूक्ष्म एवं प्रबल थियो । उनले सामाजिक, नैतिक र आर्थिक स्वतन्त्रता प्राप्त गर्नका लागि रचनात्मक कार्यक्रम प्रस्तुत गरेका थिए । आफैंले स्थापना गरेको भारतीय कांग्रेसले गान्धीलाई राजनीतिक नेता नभई आध्यात्मिक नायकका रूपमा ग्रहण गर्‍यो, उनको पूजा र प्रशस्तिमै केन्द्रित भयो । महात्मा गान्धीको प्रस्ट मत थियो— भारतजस्तो मुलुकमा, जसको जनसंख्या बढी छ, जहाँ ग्राम्य जीवनको परम्परा छ, पश्चिमी नमुनाको अन्ध नक्कल गर्नु जरुरी छैन । पश्चिमी सभ्यता सहरी सभ्यता हो । बेलायत र इटालीजस्ता साना मुलुकले आफ्नो व्यवस्थाको सहरीकरण गर्न सक्छन्; अमेरिकाको आफ्नै ढंगको विकासक्रम छ । यस्तोमा भारतले आफ्नो परम्परा र पृष्ठभूमिलाई चटक्क छाड्न मिल्दैन ।समयसमयमा परस्पर विरोधी विचारधाराका संस्था–संगठन वा नेताहरूले गान्धीको नाम भजाउँदै आए ।

गान्धीद्वारा लिखित ‘हिन्द स्वराज’ (सन् १९०९) को भारत भन्छ, ‘अरू मुलुकले सास थुन्ने कार्बनबाट बच्न के कटौती गर्छन्, हामीलाई मतलब छैन । हामी आफ्नो आवश्यकतालाई सीमित गर्छौं र संसारलाई जीवनको पाठ दिन्छौं । खाँचो पर्‍यो भने मृत्युगामी तिनीहरूकै अर्थव्यवस्थालाई पूर्ण असहयोग गर्छौं । यदि यसबाट संघर्ष निस्किन्छ भने सत्याग्रह र प्रेमको शक्तिको प्रयोग गर्छौं ।’ बाटो त यही हो, तर गान्धीको ‘हिन्द’ कत्तिको तयार छ ? स्वराज कत्तिको टाढा छ ? वर्तमान औद्योगिक व्यवस्थाले जीवनलाई यस्तो गलपासोमा अल्झाइदिएको छ, जहाँ मानिसहरू फस्दै गएका छन् । जति छटपटिएर पासो हटाउन खोजे पनि झन्झन् फस्दै गइन्छ, घाँटी झन् कसिँदै जान्छ । नीति–अनीतिको निर्धारण आखिर यान्त्रिकीको आवश्यकताबाट हुँदो रहेछ । जीवनको सम्भावनामाथि आसन्न संकटको अनुभूति भैराखेको हुँदैन ।

चिन्तक प्रदीप गिरि भन्नुहुन्थ्यो, ‘सामान्यतः हामी सुन्छौं, गान्धी हृदय परिवर्तनको सिद्धान्तका पक्षपाती थिए । यो सत्य हो । तर प्रश्न छ, गान्धी कस्तो प्रकारको हृदय परिवर्तन चाहन्थे ? शासक वर्गको हृदय परिवर्तन अथवा शासित वर्गको हृदय परिवर्तन ? गान्धीको जीवन र क्रियाकलापमा हामी यस प्रश्नको उत्तर पाउँछौं !’ गिरिले गान्धी–विमर्श गर्दा जहिल्यै गान्धीलाई फराकिलो क्यानभासमा हेर्न उत्प्रेरित गर्नुहुन्थ्यो । गान्धीका लागि राजनीति फगत साधन भएको, साध्य त जीवनको अर्थको खोजी रहेको उहाँ बताउनुहुन्थ्यो । गिरि स्वयं जीवनको उतरार्द्धमा गान्धीप्रति पहिलेभन्दा बढी आकर्षित हुनुभएको थियो र प्रस्ट विचार राख्न थाल्नुभएको थियो ।

नेपालमा एकथरी छन्, जो गान्धीलाई जहिल्यै केवल भारतीयका रूपमा हेर्ने गर्छन् । भारत सरकारलाई हेर्ने चस्माबाटै गान्धीलाई हेर्न र अलि दूरी राख्न खोज्छन् । गिरिको गान्धी–विमर्शबाट विभिन्न धारका नेपाली जिज्ञासुहरूमा गान्धीलाई जान्न, पढ्न र बुझ्न उत्प्रेरणा पक्कै मिलेको छ ।

विचार मेटियो, नेतृत्व स्खलित भयो भन्नेबारे चिन्ता गरिनुपर्छ । राजनीतिक दल यो नामको होस् वा त्यो संज्ञाको, चाल, चरित्र उस्तै; केवल चेहरा फरक । राजनीतिको अर्जुनदृष्टि केवल ‘सत्ताकब्जा’ भएको छ । राष्ट्रवाद देखाउने दाँत भएपछि स्वभावतः राजनीति भागबन्डामा सञ्चालन हुन्छ । गान्धी बारम्बार भन्ने गर्थे— जनताले सहयोग नगर्दासम्म शासक र शोषकहरूले केही गर्न सक्दैनन् । निर्वाचन आधुनिक लोकतान्त्रिक समाजको केन्द्रीय अंग हो । लोकतन्त्र आत्मनियन्त्रित संस्कार हो । यस पटकको निर्वाचनमा जनताले कसरी हस्तक्षेप गर्ने ? गान्धीगिरी देखाउने गुन्जाइस कहाँ छ ? जनताको समस्या नउठाउने, जनताबाट टाढै रही राजधानीमा नेता परिक्रमा गर्न रुचाउने, छवि उजिल्याउन नसक्ने उम्मेदवार घरदैलामा आइपुग्दा तिनलाई फूल दिएर सच्चिन आग्रह गरौं, हामी तपाईंजस्तालाई मत दिन्नौं भन्ने जनाउ दिऔं । देहातमा ‘हमरे भोटवा से कोटवा सिया के, मौज करेला राजधानी में / हम सुती पलानी में, ऊ मौज करेला राजधानी में’ भन्दै हिँड्ने जनतालाई अब गान्धीगिरी गर्ने उपयुक्त मौका आइलागेको छ ।