उम्मेदवार चयनका सूत्र

एक जना नेताले ‘नेता उस्ता होइनन्, भोट दिन पैसा चाहिने जनता उस्ता हुन्’ भन्ने ठूलो आरोप लगाएका छन् । उनले नेताको बचाउ गर्न खोजेका हुन् तर यसले जनता अनुसारका नेता कि नेता अनुसारका जनता भन्ने प्रश्न बौराई पनि दिएको छ । गाली गर्ने अनि तिनै नेतालाई फूलमाला लगाउन जाने, आफ्ना मान्छेलाई जागिर, ठेक्का, नियुक्ति देऊ भन्न जाने हामी जनता नै हौं । हरेक पटक समाजले अयोग्य र भ्रष्ट सम्झिएका नेतालाई नै जिताउनाले खराब नेता जिताउनुको अपजस पनि जनताले बेहोर्नुपर्छ । हामीलाई राम्रोभन्दा हाम्रो चाहिएको छ । यस लेखमा, शैक्षिक प्रयोजनका लागि, कस्ता उम्मेदवारलाई भोट हाल्ने र कस्तालाई नहाल्ने भन्ने चेकलिस्ट प्रस्तुत गरिएको छ ।

दल कि उम्मेदवार ?

स्वतन्त्र उम्मेदवारहरूको विजयले समाज तरंगित भइरहेका बेला र दलहरूले स्वाभाविक रूपमा ती विजयी विपक्षीहरूमाथि असहयोगको बदला लिइरहेका बेला दललाई हेरेर भोट दिने कि उम्मेदवारलाई हेरेर भन्ने प्रश्न टड्कारो भएको छ । दलीय प्रतिस्पर्धा पश्चिमा लोकतन्त्रको शासकीय व्यवस्थामा जनताको प्रतिनिधित्व गर्ने श्रेष्ठतम प्रविधिका रूपमा स्थापित छ । दललाई उम्मेदवारले प्रतिनिधित्व गर्छन् । दलहरूको वैचारिक ध्र्रुवीकरण रहेका बेला दलको परिचय हावी हुने गर्छ । तर यो त्यति प्रखर नरहेका बेला कसलाई मत दिने भन्ने प्रश्न अझ पेचिलो हुन्छ । कति बेला उम्मेदवार र दलका विचार धेरै फरक पनि हुन सक्छन् । नेपालमा गएको दशकदेखि दलीय राजनीतिमा वैचारिक फरक निकै कम हुँदै गएको छ । राजाको आवश्यकताको वकालत गर्ने र निश्चित धर्मको आधिपत्य चाहने विषयलाई ‘दक्षिणपन्थ’ को छाया मान्दाबाहेक आर्थिक र शासकीय प्रबन्धनमा ‘वामपन्थ’ यी दुइको फरक कम से कम सत्तामा पुगिसकेका र विगतलाई हेरेर सत्तामा पग्ने सम्भावना भएका दलहरूमा छैन ।

नेपालमा दलीय वर्गीकरण बेलाबेला जातीय विभेदभन्दा कडा रूपमा पनि प्रस्तुत हुन्छ । दलको वफादारीका आधारमा घरगाउँ, परिवार पनि विभाजित हुन्छन् । अहिले मोटामोटी रूपमा नेपाली राजनीतिका चार धार छन् (जुन लेखकको दक्षताकै विषय होइनन्) ः कांग्रेस, कम्युनिस्टहरू, राजावादी र क्षेत्र वा समुदायवादी । यतिखेर कम्युनिस्टहरू धेरै हाँगामा विभाजित भएको र उनीहरू सत्तामा पुग्दाको चरित्र हेर्दा, विपन्न र समानताको ख्याल नगरेको देख्दा दलका आधारमा हुने वैचारिक भिन्नता सायद बाँकी रहेन । एमाले कांग्रेसभन्दा बढी दक्षिणपन्थी छ भन्दा अतिशयोक्ति नहोला । यदाकदा हरियाली नामका पार्टीबाहेक वातावरणीय सापेक्षता मूल प्रवाहका दलहरूको लक्ष्यमा परेकै छैन । यस अर्थमा जनतालाई वैचारिक आधारमा मतको निर्णय गर्ने अवस्था छैन ।

सम्भवतः यसका लागि मतदाताले ‘दलीय बन्धन’ र उम्मेदवारको योग्यताबीच सन्तुलन गर्नुपर्ने हुन्छ । यसका लागि समानुपातिकता र प्रत्यक्ष उम्मेदवारी स्पष्ट निर्देशक हुन सक्छन् । दलको उपयुक्तताका लागि समानुपातिकमा र उम्मेदवारको योग्यताका लागि प्रत्यक्षतर्फ मत विभाजन गर्ने तर्कपूर्ण सहुलियत हुन्छ, जनताका लागि ।

दृढ वा लचिलो ?

हाम्रा केही नेता बेलाबेला घमन्डी भए भनेर आलोचित हुन्छन् भने, कोही निर्णय गर्न नसक्ने नेताका रूपमा चित्रित हुन्छन् । सामान्यतः अनिर्णयको बन्दी हुनुभन्दा दृढता र निर्णय नै बढी आवश्यक हुन्छ । ‘अर्जुनदृष्टि’ दृढ नेताको परिचय हो । एक पटक असफल हुँदैमा आफ्नो अडान छाड्ने नेतालाई जनताले पनि छाड्नुपर्छ । फगत उनीहरू अहम्भन्दा मूल्यमान्यताबाट परिचित हुनुपर्छ ।

इमानदारी कि योग्यता ?

पक्कै पनि योग्य र इमानदार उम्मेदवार छान्ने । सजिलै पत्ता लगाउनचाहिँ सकिँदैन । तर जनताले यति बेला कुन तहको उम्मेदवार हो भनेर छुट्याउन जरुरी छ । संसद् स्थानीय सरकारभन्दा फरक हो । जनताले सांसदसँग आफ्ना घरगाउँका समस्याको समाधान गर्ने अपेक्षा गर्नु हुन्न । यो नीति निर्माण गर्ने ठाउँ हो । (राष्ट्रिय सभा यस दृष्टिले अझ महत्त्वपूर्ण हो । त्यसमा जनताले प्रत्यक्ष मत नदिने भएकाले यहाँ त्यसको चर्चा गरिँदैन ।) नीति निर्माणमा सुझबुझ र योग्यताको दरकार पनि पर्छ । नेतालाई कर्मचारीले अलमल्याउने यसै भएर पनि हो । तर इमानबिनाको योग्यताको अर्थ छैन । संसद्मा योग्यताबिनाको इमानदारी पनि पर्याप्त छैन ।

विशेष गरी नयाँ उम्मेदवार छान्दा इमानदारी खुट्याउन गाह्रो पर्छ । कुनै उम्मेदवार बेइमानी गर्ने अवसर नै नपाएर इमानदार ठहरिएको त होइन ? तल माथि भनिएका कुराका आधारमा उम्मेदवार कस्तो होस् र कस्तो नहोस् भन्ने सूची प्रस्तुत गरिएको छ । दलहरूले वस्तुपरक रूपमा सम्भावित उम्मेदवारको स्कोरबोर्ड बनाउन सक्छन् ।

भोट खेर जाँदैन !

मतदाताहरूलाई आफूले मत दिएको उम्मेदवारले जितेन भने आफ्नो मत खेर गयो भन्ने लाग्छ । तर हरेक मतको त्यत्तिकै महत्त्व छ, जित्ने उम्मेदवारले त्यस्तो मतको कदर नगर्ने गरेको मात्र हो । यसलाई समानुपातिकतर्फको मतले केही प्रतिनिधित्व र क्षतिपूर्ति पनि गर्छ । तर विचार गरेर दिएको भए हारेको मत खेर गएको होइन !

सकारात्मक सूची

पद्धतिवादी : पद्धतिमा विचार गर्ने र त्यस अनुसार आचरण गर्ने होस् । प्रकृतिले कसरी काम गर्छ, बुझोस् । समाजले कसरी काम गर्छ, बुझोस् । संघीयताले कसरी काम गर्छ, बुझोस्; त्यसरी कुनै विषय वा मन्त्रालय । निर्णय प्रक्रियाका लागि पद्धति बनाओस् र त्यो अनुसार गर्ने होस् । पद्धति फेरोस् तर पद्धति ननाघोस् । कुनै पद्धति नै अवज्ञा गर्ने हो भने घोषणा गरेर गरोस् । पद्धतिको कुरा गर्दा विश्वको भूगोल थाहा पाउनु जलवायु परिवर्तनका दृष्टिले आज त्यत्तिकै महत्त्वपूर्ण छ ।

सिकारु : नयाँ विषय जान्न–सिक्न उत्सुकता राख्ने होस् । सिकारु हुनुका विभिन्न पक्ष छन् । अर्काको कुरा सुन्नु गम्भीर सिकारुको लक्षण हो । अनि अहिले समाजको विकासक्रमका दृष्टिले प्रविधिको सिकाइ महत्त्वपूर्ण छ । कम्तीमा सूचना खोज्न जान्ने होस् । जानेको छैन भने साइकल, मोटरसाइकल वा गाडी सिक्न तयार होस् । जरुरी अवस्थामा चालकप्रतिको निर्भरता दक्षतापूर्ण हुँदैन । सिकारुको अर्को पक्ष भ्रमणको रुचि हो, देश–विदेशको भ्रमण र त्यसमा उल्लेखनीय पदयात्रा पनि पर्छ । सिकारुले नै शिक्षामा जोड पनि दिन्छ । एक विषयमा पर्यात दखलसहित केही औपचारिक शिक्षा पनि जरुरी छ । पर्याप्त रूपमा देशमै शिक्षा लिएको होस् । विदेशी शिक्षा पनि जरुरी छ तर सबै विदेशी शिक्षाले स्थानीय ज्ञान कम हुन्छ । भाषा त एकदम अपर्याप्त हुन्छ ।

विविधतावादी : विभिन्न किसिमले विविधतावादी र अभ्यासकर्ता होस् । यसमा राजनीतिक बहुलतादेखि जातीय एवं वैचारिक विविधता पनि पर्छन् । अलि विविधतावादको अभ्यासको कुरा गर्ने हो भने, एकै खालको खाना (रोटी वा भात नै उदाहरणका लागि) चाहिने नहुनु पनि विविधतातर्फको संकेत हो । यसमा धार्मिक तथा जातीय सद्भावदेखि समावेशितासम्मका कुरा आउँछन् ।

उत्पादक : कुनै न कुनै उत्पादनशील उद्योग गरेको होस् । सामान आयात गर्ने खालको व्यापार गर्ने होइन । कुनै संस्था, घर, खेतीको पूरा जिम्मा लिएर चलाएको होस् । महत्त्वपूर्ण अवधि कुनै पनि व्यवसायको आधारभूत काम हात लगाएर गरेको होस् । त्यो समाजसेवा नै हुन सक्छ । उपयुक्त उम्मेदवार पदबाट बाहिरिनासाथ फुर्सदिलो हुँदैन । फरक काममा लागिहाल्छ । फुर्सदिलो मानिस सामान्यतः काम लाग्दैन ।

नकारात्मक सूची

सार्वजनिक सेवाको व्यापार गर्ने : उम्मेदवार राज्यले दिनुपर्ने सेवाको व्यापार–व्यवसायमा लागेको नहोस् । उदाहरणका लागि, खानेपानी, शिक्षा र स्वास्थ्य आदि । यी प्रत्यक्ष रूपमा स्वार्थ बाझिने विषय हुन् । सांसद नै मन्त्री हुने भएपछि यो पक्ष अझ महत्त्वपूर्ण हुन्छ । जग्गा दलाली अझ नकारात्मक हो किनभने प्रकृति संरक्षण गर्ने राज्यको बृहत् जिम्मेवारीसँग यसले मेल खाँदैन र यो कुनै उत्पादनशील व्यवसाय पनि होइन । जनतालाई अधिकारका रूपमा प्रत्याभूति गरेका सेवाहरू सरकारी संयन्त्रबाटै लिएको होस् ।

सन्तान विदेशमा हुने : उम्मेदवारका सन्तान (छोराछोरी, नातिनातिना) विदेश बस्ने नहुन् । अहिले नेता या कर्मचारी कामप्रति जिम्मेवार नहुनुमा मनोवैज्ञानिक कारण छ, देश बिग्रँदा उनीहरूको चित्त दुख्दैन । सक्नेले देशमै गर्लान्, इमानदार होलान् तर सन्तान भएकै ठाउँको चासो बढी हुन्छ । यसमा नागरिक समाज, नेता, कर्मचारी सबै नै पर्छन् । यद्यपि यो उनीहरूको सचेष्ट प्रयत्न होइन । उनीहरू कति ती देशमा नेपालमा जस्तो सामाजिक प्रतिष्ठा पाउन नसक्ने भएका कारण जागिर, व्यवसायमा छन् । यस दृष्टिले चुनाव क्षेत्रमै मूल रूपमा नबसेको व्यक्तिलाई पनि मत दिनु उपयुक्त हुँदैन । अहिले दलहरूले राजनीतिक गठबन्धनका लागि प्राविधिक रूपमा घर वा पुर्ख्यौली घरसम्म नभएको उम्मेदवार पनि छान्न सक्छन् तर राष्ट्रिय जिम्मेवारी नलिएका बखत सोही ठाउँमा नियमित बस्ने हुनुपर्छ ।

दलको दास : अहिले स्वतन्त्रको लहर चल्नुको एउटा कारण दलप्रतिको वितृष्णा हो । विजयीहरूले माफ पनि गर्नुहोला, उहाँहरूको मत सधैं समर्थन नभएर असन्तुष्टिको अभिव्यक्ति पनि हो । यसको अर्थ स्वतन्त्र उम्मेदवारलाई मत नदिनु भन्ने पनि नलागोस् । उम्मेदवार दलको दास भएर जागिर खाइबस्ने नहोस्, आवश्यक परेका बेला आफ्नो दल र नेताको

आलोचना गर्न सक्ने होस् । एउटा दलको मतमा जितेर अर्को दलमा लाग्ने पनि नहोस् । मत पाएको अवधिभित्र आफ्नो दल नबदलोस् । लाभ पाएर अर्को दलमा कुहिएकाहरूलाई फेरि मत दिनु हुन्न । सामूहिक विद्रोह फरक विषय हो ।

अनिवृत्त : हाम्रो देशमा औपचारिक सेवा व्यवसायको खास सुरुआत भएको छैन । उमेर पुगेपछि पेन्सन दिनेमा मुख्य सरकार नै हो । आजकल ‘बूढालाई बिदाइ’ को कुरा चलिरहेको छ । यो निकै विवादास्पद विषय पनि हो र वृद्घ नेतृत्वको कार्यप्रदर्शनप्रति वितृष्णा पनि । अपवादलाई छाडेर उमेर पुगेपछि मानिसको शारीरिक र मानसिक क्षमता क्षीण हुँदै जान्छ । सार्वजनिक पद धारण गर्नेको औषधि खर्च राज्यले नै बेहोर्नु पनि पर्छ । यस अर्थमा राज्यले वृद्धभत्ता दिने उमेर पुगेको व्यक्तिलाई उम्मेदवार नबनाउनु वा मत नदिनु जाती हुन्छ । यो कुरा युवामा पनि लागू हुन्छ । साह्रै काँचा, घामपानी नखाएका उम्मेदवारलाई खडा गर्नु पनि ठीक होइन । संसद् सदस्य हुने ज्येष्ठता आउन पनि केही वर्ष लागिहाल्ने भएकाले राज्यले ‘युवा’ मानेकालाई उम्मेदवारी दिन नलगाउनु वा मत नदिनु बेस होला । राजनीति सुरु गरेकै दिन प्रधानमन्त्री पद जिप्ट्याउने विचार वा अपेक्षा पक्कै पनि स्वास्थ्यकर होइन ।

आलोचना नसुन्ने : आलोचना नसहनु र आलोचनाप्रति संवेदनशील नहुनु फरक कुरा हुन् । आफ्नाबारेमा बग्रेल्ती आलोचना आउँदा बेवास्ता गर्ने नेता पनि छान्नु हुँदैन । संवेदनशील नभएर पदबाट गलहत्याउनुपरेका उम्मेदवारलाई पक्कै दोहोर्‍याउन हुँदैन ।

फोहोरको कमल : सधैं फोहोरमा कमल फुल्दैन । कस्ता मानिस उम्मेदवारको वरपर घुम्छन्, त्यसले उसको कार्यप्रदर्शन प्रभावित हुने भएकाले संगतमा भ्रष्ट, दादा, तस्कर भएका उम्मेदवार आफैं जति राम्रो भए पनि उच्च कार्यप्रदर्शन गर्ने सम्भावना कम नै हुन्छ । त्यस्तालाई पनि उम्मेदवार नबनाऔं । कहिलेकाहीँ मानिस भएपछि नेता हुँदैमा भूल नहुने हैन तर त्यसको स्वीकार र सफाइ सन्तोषजनक दिएको हुनुपर्‍यो । पक्कै पनि पृष्ठभूमिमा ‘भूमिगत गिरोह’ भयो भने नेता र देश दुवै संकटमा फस्छन् !