भात खाने बानी र हाम्रो अर्थतन्त्र

यसले भोकमरीको अवस्थासमेत निम्त्याउन सक्ने भन्दै दाल चामल तेल उत्पादक संघले सरकारको ध्यानाकर्षण गराएको छ (कान्तिपुर, २०७९ भदौ २४) । नेपालीहरूको भान्सामा पाक्ने चामलको ठूलो हिस्सा भारतबाट भित्रिने गरेकाले नयाँ करदरप्रति सरोकार हुन स्वाभाविकै हो । अल्पकालका लागि भारतलाई त्यसो नगर्न मनाउन सकिएला । तर, मुलुकको अर्थतन्त्र र नागरिकको स्वास्थ्य दुवैका लागि समस्याग्रस्त बनेको ‘भाते बानी’ मा पनि परिवर्तन ल्याउनुपर्ने देखिएको छ ।

खेतीपाती घट्दै, भात खाने प्रवृत्ति बढ्दै

वैदेशिक रोजगारीमा नेपालीहरू जाने क्रम जति बढ्यो, उति नै कृषि क्षेत्र पनि बाँझो रहने सिलसिला बढ्न थाल्यो । यो अवस्था बुझाउन आर्थिक आँकडाको सहायता लिनुपर्दैन, मुलुकका दुई–चार गाउँघर घुम्दा पनि थाहा हुन्छ । धान–मकै फल्ने खेतबारीहरू बुट्यान घारीमा परिणत भइरहेका छन् । अनि तिनै नेपालीले विदेशबाट पठाएको पैसाले सहरका धानखेतहरू घडेरीमा परिणत भएका छन् । भूमि व्यवस्थापन मन्त्रालयको तथ्यांकअनुसार सन् २०१८ मा मुलुकभरि करिब १० लाख हेक्टर खेतीयोग्य जमिन बाँझो थियो । यो कुल खेतीयोग्य जमिनको ३० प्रतिशत हो र यो क्रम हरेक वर्ष बढ्दो छ (काठमाण्डू पोस्ट, १२ जुन २०१८) ।

एकातिर धान फल्ने खेतहरू बाँझो र घरघडेरीमा परिणत हुँदै छन्, अर्कातिर पछिल्ला दशकहरूमा भात खाने संस्कृति पनि उत्तिकै बढ्दो छ । नेपाली समाजमा भातलाई एक खालको सम्पन्नताको प्रतीक मान्ने गरिएकाले पनि मानिसहरूको बढ्दो झुकाव त्यतातिर छ । विदेशमा कमाउन जानेहरूले पठाएको पैसाले चामल किनेरै भात खानु मीठो र सहज बन्न थालेको छ ।

नेपाल मात्रै हैन, सिंगो एसिया नै चामलको बढी खपत हुने क्षेत्रमा पर्छ । विश्वमा हुने धानको कुल उत्पादन र उपभोगमध्ये ९० प्रतिशत एसियामा हुन्छ, जबकि जनसंख्याको हिसाबले यस क्षेत्रले विश्वको ६० प्रतिशत हिस्सा ओगट्छ । सन् १९६० को दशकमा हरित क्रान्ति सुरु हुनुअघिसम्म एसियामा धान धनीको मात्रै पहुँचमा थियो । उच्च उत्पादकत्व दिने बीउ र मलका कारण उत्पादन पनि बढ्दै गयो । धेरै जनताले भात खान पाए । आर्थिक वृद्धिसँगै केही एसियाली मुलुकमा चामल उपभोगमा कमी आएको छ । जस्तै, सन् १९६१ यता हङकङमा चामलको प्रतिव्यक्ति उपभोग ६० प्रतिशतले घटेको छ भने जापानमा झन्डै आधाले (रोयटर्स, २१ मे २०१८) । योसँगै माछामासु, दूधजन्य उत्पादन, फलफूल र तरकारीको उपभोग ह्वात्तै बढेको छ ।

चामलले बढाउँदै व्यापार घाटा

वैदेशिक रोजगारीमा जानेहरूले पठाएको रेमिट्यान्ससँगै विदेशी उत्पादनको उपभोग पनि बढेको छ । बिहान–बेलुका खाने भातका लागि विदेशबाटै अर्बौंको चामल किन्नुपरेको छ । आँकडाअनुसार आर्थिक वर्ष २०७८–७९ मा ४७ अर्ब ५७ करोड रुपैयाँ बराबरको धान, चामल र कनिका आयात भयो । आयातित कनिका मदिरा र दाना उत्पादनमा खपत हुने गरेको छ भने चामल मुख्यतः भातका रुपमा ।

दाल चामल तेल उत्पादक संघका अनुसार मुलुकमा हाल वार्षिक १८ लाख मेट्रिक टन चामलको खपत रहेकामा स्वदेशी उत्पादनले १० लाख मेट्रिक टन मात्रै धान्ने गरेको छ । बाँकी चामलका लागि मुलुक भारतमै निर्भर हुँदै आएको छ ।

बढ्दो आयातले व्यापारघाटा पनि फराकिलो हुँदै गएको छ । चालु आर्थिक वर्षका छ महिनामा व्यापारघाटा करिब ८ खर्ब ८० अर्ब रुपैयाँ पुग्यो । अर्कातिर, बढ्दो आयातले विदेशी मुद्राको सञ्चिति पनि घट्दै गएको छ । नेपाल राष्ट्र बैंकका अनुसार गत आर्थिक वर्षका प्रथम १० महिनामा विदेशी मुद्रा सञ्चिति २१ प्रतिशतले घटेर ९ अर्ब २८ करोड डलरमा सीमित भएको छ ।

भातले स्वास्थ्यमा पनि समस्या

खाँदा स्वादिलो ठानिए पनि भात स्वास्थ्यका दृष्टिले त्यति राम्रो खाना हैन । पछिल्लो समय भएका अनुसन्धानहरूले भातलगायत कार्बोहाइड्रेट बढी हुने खानालाई मधुमेह (डाइबिटिज) लगायतका रोगको कारक मानेका छन् । विश्वभरि साढे ४१ करोड मानिस डायबिटिजबाट ग्रस्त रहेको आकलन छ ।

भारत र चीनसहित विश्वका २१ मुलुकमा गरिएको एउटा अध्ययनले सेतो चामलको उपभोग डायबिटिजको उच्च जोखिमसँग सम्बन्धित रहेको देखाएको छ । नोभेम्बर २०२० मा अमेरिकन डायबिटिज एसोसिएसनको ‘डायबिटिज केयर’ जर्नलमा प्रकाशित उक्त शोधपत्रले अरू क्षेत्रका तुलनामा दक्षिण एसियाली जनसंख्या अझ बढी जोखिममा रहेको देखाएको छ ।

सेतो चामल एसियामा ‘बेरीबेरी’ को प्रकोपसँग पनि जोडिएको छ । वेबएमडीमा २२ अप्रिल २०२१ मा प्रकाशित ‘ह्वाट इज बेरीबेरी ?’ शीर्षक लेखअनसार बेरीबेरी थायामिन (भिटामिन बी वान) को कमीले हुने रोग हो । हामीले खाएका खानेकुरा टुक्र्यायाउन र पचाउन हाम्रो शरीरलाई थायामिनको आवश्यकता पर्छ । यसबाट नसा र मांसपेशी प्रणालीलाई राम्रोरी काम गर्नलाई मद्दत पुग्छ । बेरीबेरीले कार्डियोभास्कुलर सिस्टम वा सेन्ट्रल नर्भस सिस्टमलाई पनि असर पार्न सक्छ ।

त्यसैले संसारभरि नै किटोलगायत कम कार्बोहाइड्रेट भएका आहारप्रति उपभोक्ताको रुचि बढ्न थालेको छ । कुखुराको छाती, बंगुर, माछा, अण्डा, हरिया सागपात, काउली, ब्रोकाउली, काजु, किसमिस, बदाम, फर्सी र सूर्यमुखीको बियाँ, ओलिभ आयल (जैतुनको तेल), स्याउ, स्ट्रबेरी, ब्लुबेरीलगायतमा कम कार्बोहाइड्रेट पाइन्छ । भातै खानुपर्ने अवस्थामा पनि सेतो चामलभन्दा खैरो (ब्राउन) चामल राम्रो, जसमा भिटामिन, मिनरल र फाइबर बढी हुन्छ । अझ चामलमा भन्दा कोदोमा कार्बोहाइड्रेट कम र प्रोटिन बढी हुन्छ ।

‘किटो डायट’ गर्ने कि !

किटो डायट कार्बोहाइड्रेटको मात्रा कम र बोसोयुक्त खाना खाने तरिका हो । हार्वर्ड युनिभर्सिटी, स्कुल अफ पब्लिक हेल्थको वेबसाइटमा पाइएको जानकारीअनुसार, खुवाइको यो तरिका उन्नाइसौं शताब्दीमा डायबिटिज नियन्त्रण गर्न आम रूपमा चलनमा थियो । सन् १९२० मा बालबालिकामा एपिलेप्सीको उपचारका लागि यो सुरु भएको थियो । औषधिमार्फत एपिलेप्सीको उपचार प्रभावकारी नभएपछि यो सुरु गरिएको थियो । त्यसो त कम कार्बोहाइड्रेड भएका खानेकुराप्रतिको ‘क्रेज’ सन् १९७० को दशकमै बढेको थियो ।

अध्ययनहरूले क्यान्सर, एपिलेप्सी, पार्किन्सन र मुटु रोगलगायत थुप्रै रोग र स्वास्थ्य अवस्थामा सुधार ल्याउन किटो डायट लाभदायी हुने देखाएका छन् । खास गरी ‘टाइप टु डायबिटिज’ का लागि यो आहार एकदमै प्रभावकारी देखिएको छ ।

किटो डायटमा बोसोयुक्त खानाको मात्रा बढी हुन्छ । यसको नियम भनेको दैनिक खानामा सामान्यतः ७०–८० प्रतिशतसम्म क्यालोरी बोसोयुक्त (जस्तै— तेल, अप्रशोधित बदामजन्य फल, बटर, एभोकाडो) हुनुपर्छ । यस्तै, १०–२० प्रतिशत क्यालोरी प्रोटिन भएका खाना (जस्तै— मासु, अण्डा र चीज) बाट लिने गरिन्छ । बाँकी ५–१० प्रतिशत क्यालोरी कम कार्बोहाइड्रेट भएका खाना (जस्तै— सागपात, फलफूल, गेडागुडी) बाट लिनुपर्छ । मैदा वा गहुँको पिठोबाट बनेका पाउरोटी, पास्ता, चामल, मकै, फलफूलको जुस, आलुजस्ता स्टार्ची तरकारीेलाई किटो डायटमा समावेश गरिँदैन ।

तौल घटाउन यो डायट प्रभावकारी मानिएको छ । इन्सुलिन प्रतिरोध, उच्च रक्तचाप, कोलेस्ट्रोल, ट्राइग्लिसराइड नियन्त्रण गर्न पनि यो प्रभावकारी मानिएको छ । बढ्दो लोकप्रियताका कारण किटो आहारको बजार पनि बढ्दो छ । सन् २०२७ सम्म किटो आहारको बजार १५ अर्ब ६० करोड डलर बराबर पुग्ने अनुमान गरिएको छ ।

नेपालमा सम्भव छ ?

अझै पनि धेरै घरपरिवारमा माछामासु र मीठो परिकार पाक्नलाई चाडपर्व र विशेष अवसर कुर्नुपर्छ, यस्तो अवस्थामा पोषिलो र कम कार्बोहाइड्रेटयुक्त खाना खाने हैसियत कहाँ हुन्छ भन्ने प्रश्न उठ्न सक्छ । तर के बुझ्नुपर्छ भने, पैसा बढी हालेका सबै खाना स्वास्थ्यवर्द्धक र पोषणयुक्त हुँदैनन्् । बिहान–बेलुकाको छाक जुटाउन मुस्किल हुनेहरूले पनि आहारशैलीमा केही न केही परिवर्तन गर्न सक्छन् । पछिल्लो समय बजारिया र तयारी खानामा बढी आकर्षण बढेको छ । तर गाउँघरमै फलाउन सकिने फापर, कोदो, जौ, गेडागुडी, तरकारी आदि बढी फाइदाजनक छन् । कोदोमा धान र गहुँका तुलनामा बढी प्रोटिन, फाइबर र सूक्ष्म पोषणतत्त्व हुन्छ । तर, कोदोलाई अहिले पनि गाउँघरमा ‘गरिबको खाना’ का रुपमा लिँदै हेय दृष्टि लगाउने गरिन्छ । त्यसो त पछिल्लो समय रेस्टुरेन्टका मेन्युमा फापर र कोदोले प्रवेश पाइसकेका छन् । यिनका परिकारलाई अझ लोकप्रिय बनाउन आवश्यक छ ।

आर्थिक रूपमा सम्पन्नहरूले अर्गानिक, स्वास्थ्यवर्द्धक र पोषणयुक्त खानामा रुचि राख्न थालेका छन् । सार्वजनिक रूपमा सेलेब्रिटी सेफहरूलाई बोलाएर यस्ता खानाको परिकार बनाउन र लोकप्रिय अभिनेता, नेता र समाजसेवीहरूलाई खानाको प्रचार गर्न लगाउने हो भने जनमानसमा त्यसको सकारात्मक प्रभाव पर्न सक्छ । उदाहरणका लागि, पूर्वप्रधानमन्त्रीद्वय पुष्पकमल दाहाल र केपी ओलीले जुम्लाको मार्सीको भात खाँदै भेटेको समाचार सार्वजनिक भएपछि यो चामलको लोकप्रियता ह्वात्तै बढ्यो । अर्कातर्फ, बालीमा पनि अब विविधीकरणको खाँचो छ । पछिल्लो समय एभोकाडो लगाउने चलन नेपालमा पनि बढेको छ । यसको व्यावसायिक उत्पादन बढाउन सके उपभोग मात्रै हैन, निर्यातबाट पनि ठूलो फाइदा लिन सक्ने देखिन्छ । स्वास्थ्यवर्द्धक खानाप्रति राज्यस्तरमै जनचेतना जगाउने खाँचो छ ।