के नेपालका कम्युनिस्टहरू वामपन्थी हुन् ?- विचार - कान्तिपुर समाचार

के नेपालका कम्युनिस्टहरू वामपन्थी हुन् ?

नेपालमा भूमिसुधारको आन्दोलन गर्ने भूमिअधिकार मञ्च वामपन्थी कि सत्ताको स्वादमा मग्नमस्त कमरेडहरूको किसान संगठन वामपन्थी ?
केशव दाहाल

नेपालमा वामपन्थमाथि परिचर्चा गर्नु आफैंमा रमाइलो काम हो । किनभने यसको चर्चा सडकबाट सुरु गर्दा पनि हुन्छ वा सत्ताबाट । जताबाट हिँडे पनि पुगिन्छ एकै ठाउँमा । त्यसो त कुरा गर्दा वामपन्थलाई उधुमै सिद्धान्तीकरण गर्ने, सत्यलाई बंग्याउने र विषयलाई ‘क्लिष्ट’ बनाउने सुविधा पनि छ ।

त्यसो गर्दा मान्छे अग्घोरै बौद्धिक र वामपन्थी देखिन सक्छ । तर जब विमर्श गम्भीर तथ्यहरूमा प्रवेश गर्छ, तब आपत् आइलाग्छ । समाउने कसलाई ? टेक्ने कहाँ ? मार्क्सवादलाई समाउने हो भने त्यो कागजमा मात्र भेटिन्छ । व्यवहारमा छैन । कम्युनिस्टहरूलाई समाउने हो भने कसलाई समाउने, एमालेलाई कि माओवादीलाई ? समाजवादीलाई कि जनवादीलाई ? सबै जमेका पोखरी । सबै मैलाधैला । वामपन्थलाई खोज्ने अर्को आधार हो सडक । तर हामीसँग सडक पनि सुनसान छ । न नारा, न सपना ।

कम्युनिस्टहरूलाई समातेर वामपन्थको चर्चा गर्दा पुगिन्छ घोर अन्धकारमा । सडक हेरेर बहस गर्दा देखिन्छ अनन्त निराशा । एकातिर अँध्यारो खाडल, अर्कातिर निराशाको पहिरो । नेपाली वामपन्थको आजको नियति यही हो । प्रश्न आउँछ, त्यसो भए के नेपालमा वामपन्थीहरूको युग सकियो ? आज वामपन्थ, यसको जीवन सौन्दर्य र पुनर्गठनमाथि नै विमर्श गरौं ।

के हो वामपन्थ ?

एउटा विश्वचर्चित सन्दर्भ छ । फ्रान्सेली राज्यक्रान्ति (सन् १७८९) युरोपको सबैभन्दा ठूलो, उथलपुथलकारी र ऐतिहासिक क्रान्ति थियो । अर्थात्, महापरिवर्तन जसले विश्वराजनीतिमा नयाँ युगको सूत्रपात गर्‍यो । यही विन्दुदेखि संसारभर राजतन्त्रको सिंहासन हल्लिन थाल्यो । लोकतन्त्रको शंखघोष भयो । र, चर्च (धर्म) लाई राजकाजबाट अलग गर्ने प्रयत्नहरू थालिए ।

फ्रान्सेली राज्यक्रान्तिले स्थापित गर्न चाहेका मुद्दाहरूलाई संवैधानिक आधार दिन फ्रान्सेलीहरू संविधान लेखनमा जुटे । संविधान बनाउन ‘स्टेट जनरल’ को बैठक डाकियो, जसलाई अहिले ‘नेसनल एसेम्ब्ली’ भनिन्छ । एसेम्ब्लीका सदस्यहरूले संविधानमा लेख्नुपर्ने अनेक प्रश्नमाथि विमर्श सुरु गरे । राजाका विषयमा के गर्ने ? धर्मका विषयमा के गर्ने ? सत्ताको अनुहार कस्तो बनाउने ? राज्यको चरित्र कस्तो हुने ? राजकाजमा सामन्त, पादरी र सैनिक जनरलहरूको भूमिकालाई के गर्ने ? यावत् प्रश्नहरूमा छलफल गर्दा एसेम्ब्लीमा दुई खाले धारणा देखा परे । पहिलो थियो, सम्पूर्ण बदलावको धारणा । दोस्रो थियो, परम्पराको निरन्तरता ।

एसेम्ब्ली मेम्बरहरूलाई बस्नका लागि सभाध्यक्षका दायाँ र बायाँ कुर्सीहरू राखिए । परिवर्तनका पक्षधरहरू देब्रेतिर बसे, परम्परावादीहरू दाहिनेतिर । छलफल गर्न सजिलोका लागि उनीहरू निरन्तर यसरी नै बस्दै गए । बिस्तारै एसेम्ब्लीको समाचार बनाउनेहरूले लेफ्ट विङ र राइट विङका नामबाट समाचार बनाउन थाले । उनीहरूको त्यसरी नै चर्चा हुँदै गयो । उनीहरूलाई त्यसरी नै मान्छेहरूले चिने । अन्ततः त्यो विभाजन राजनीतिक अवधारणाका रूपमा स्थापित भयो । यसरी राजनीति वामपन्थी (लेफ्ट) र दक्षिणपन्थी (राइट) धारमा बाँडियो । यथास्थितिको निरन्तरता चाहनेहरू दक्षिणपन्थी भए । परिवर्तन चाहनेहरू वामपन्थी । रोचक तथ्य के भने, जतिखेर स्वयं मार्क्स जन्मिएकै थिएनन् (सन् १८१८) त्योभन्दा धेरै अगाडि नै (सन् १७८९) युरोपमा वामपन्थीहरू परिवर्तनका लागि लडिरहेका थिए ।

कम्युनिस्ट कि वामपन्थी ?

वामपन्थी हुनु र कम्युनिस्ट हुनु फरक कुरा हो । सैद्धान्तिक रूपमा कम्युनिस्टहरू साम्यवादी हुन्, वामपन्थीहरू कल्याणकारी/समाजवादी । सैद्धान्तिक रूपमा कम्युनिस्टहरू मार्क्सवादी हुन्, वामपन्थीहरू मानवतावादी । सैद्धान्तिक रूपमा कम्युनिस्टहरू सर्वहारा अधिनायकवादी हुन्, वामपन्थीहरू लोकतन्त्रवादी । यद्यपि संसारभरका कम्युनिस्टहरूले कुनै बेला सामन्तवादी र पुँजीवादी संस्थापनविरुद्ध घनघोर संघर्ष गरे । त्यसैले उनीहरू वामपन्थी भए । प्रश्न आउँछ, के त्यसो भए नेपालका कम्युनिस्टहरू वामपन्थी हुन् ? आलोचकहरू भन्छन्, ‘आजका हाम्रा कम्युनिस्ट पार्टीहरू खासमा कुनै दल होइनन्, यी हुन् व्यापारिक कम्पनी । र, तिनका नेताहरू हुन् मात्र व्यवस्थापक । नाफाखोर कम्पनीका मालिकहरू कसरी वामपन्थी हुन सक्छन् ?’

यद्यपि, सुरुआतमै नेपालका कम्युनिस्टहरू वामपन्थी होइनन् भनेर निष्कर्ष निकाल्नु पूर्वाग्रह हुन सक्छ । त्यसैले केही प्रश्नबाट सम्परीक्षण गरौं । जस्तो, वामपन्थीहरू निरन्तर अग्रगामी हुन्छन् । के नेपालका कम्युनिस्टहरू निरन्तर अग्रगामी छन् ? अग्रगामी छन् कि सत्तागामी छन् ? वस्तुतः कम्युनिस्टहरू सधैं अग्रगामी हुन्छन् भन्ने भाष्य पुरानो हो । कम्युनिस्टहरू पनि जड र परम्परावादी हुन्छन् । यदि नेपालका कम्युनिस्टहरू अग्रगामी हुन् भने, उनीहरूसँग वैचारिक, राजनीतिक र शासकीय संरचनाका नवीन प्रस्तावहरू के छन् ? परम्परागत लोकतन्त्रलाई उनीहरू कसरी समुन्नत गर्न चाहन्छन् ? दलाल पुँजीवादी चंगुलबाट मान्छेलाई निकाल्ने उनीहरूसँग के योजना छन् ? महाशून्य ।

वामपन्थीहरू आर्थिक–सामाजिक न्यायमा प्रतिबद्ध हुन्छन् । त्यसो हो भने, आधारतहलाई अधिकारसम्पन्न बनाउन नेपालका कम्युनिस्टहरूले के गरे ? भूमिसुधार, कृषिक्रान्ति र श्रमशोषणको अन्त्यका लागि कम्युनिस्टहरूले गरेका राम्रा काम के हुन् ? वामपन्थीहरू भुइँमान्छेको स्वाभिमानको पक्षमा हुन्छन् । त्यसो भए, नवराज विकको घटनामा उनीहरू किन मौन ? मधेशमा दहेजका कारण जलाइने महिलाहरूका पक्षमा उनीहरू किन सुषुप्त ? वामपन्थीहरू हरदम जनतालाई शक्तिशाली बनाउन चाहन्छन् । तर नेपालका कम्युनिस्टहरू शक्तिको केन्द्रीकरणका लागि किन यति विघ्न आसक्त ? गाँस, बास, कपास, शिक्षा, स्वास्थ्य र सामाजिक सुरक्षालाई वामपन्थीहरू जनताको सार्वभौम अधिकार मान्छन् । नेपालका कम्युनिस्टहरू जनजीविकाका यावत् सवालहरूमा कहाँ छन् ? देशभक्ति र विश्वबन्धुत्व वामपन्थको चरित्र हो । हो भने, अन्धराष्ट्रवादप्रति कम्युनिस्ट मोह किन यति चर्को ? राम नाम जप्दै सुनको जलहरीमा माथ टेकाएर सत्तारोहणको सपना देख्ने कम्युनिस्टहरू कसरी अग्रगामी ? जो अग्रगामी होइनन्, उनीहरू वामपन्थी हुन्छन् कसरी ? तथ्यहरूले भन्छन्- नेपालका कम्युनिस्टहरू दलाल पुँजीवादी सत्ताका मतियार हुन् । भुइँको पसिना र सडकको आँसुलाई अवमूल्यन गर्ने कम्युनिस्टहरू केको वामपन्थी ?

सबै कम्युनिस्ट वामपन्थी हुँदैनन् । सबै वामपन्थी कम्युनिस्ट हुँदैनन् । कुनै बेला पश्चिम बंगालमा कम्युनिस्ट सत्ता थियो, जसले नक्सलबारीको किसान विद्रोहलाई दमन गर्‍यो । के ऊ वामपन्थी थियो ? चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टीको सरकार हङकङमा मानव अधिकारको स्वरलाई दबाउँछ र लोकतन्त्रको खिल्ली उडाउँछ । के ऊ वामपन्थी हो ? नेपाली कम्युनिस्टहरू लामो समयदेखि सत्तामा छन् । तर पनि सत्ताले महिला, दलित र जनजातिको आवाजलाई हरदम अवमूल्यन गर्छ । के यो वामपन्थ हो ?

जति बेला नेपालका कम्युनिस्टहरू सडकमा थिए, महिला, श्रमिक, गरिब र दलित अधिकारको कुरा गर्थे । भूमिसुधार उनीहरूको नारा थियो । उनीहरू सडकको गीत गाउँथे, परिवर्तनको सपना देख्थे । त्यसैले उनीहरू कम्युनिस्ट पनि थिए र वामपन्थी पनि । कुनै बेला कांग्रेस स्वयं जनअधिकार र लोकतन्त्रको कुरा गर्थ्यो । अतः ऊ लोकतन्त्रवादी पनि थियो र वामपन्थी पनि । नेपालका केही बुद्धिजीवी वामपन्थमाथि लेखेर, बोलेर सडकलाई सघाउँथे । सत्तालाई सोध्न उनीहरूसँग मनग्गे प्रश्नहरू हुन्थे । त्यसैले उनीहरू पनि वामपन्थी थिए । तर अहिले कम्युनिस्टहरूले सडक छोडे, बुद्धिजीवीहरूले प्रश्न । परिवर्तनको भोक र सपना सकिएका सत्ताधारीहरू केको वामपन्थी ? जब संसारभर सत्ताधारी कम्युनिस्टहरू बढ्दै गए, त्यसपछि न उनीहरू प्रगतिशील रहे, न वामपन्थी । उनीहरू त भयंकर वर्चस्ववादी संस्थापनमा पो रूपान्तरित भए । त्यसैले नै होला, आज उनीहरूको ‘न्यु क्लास’ पतनको डिलमा बसेर सत्ताको महिमा गुनगुनाउँदै छ ।

यसर्थ कुनै द्विविधा छैन कि, नेपालका कम्युनिस्टहरू स्वयं सत्ता हुन् । अर्थात्, संस्थापन । त्यसैले हुनुपर्छ, गत महिना नेपाल अध्यायन केन्द्रको वामपन्थ विमर्शमा प्राध्यापक पीताम्बर शर्मा भन्दै हुनुहुन्थ्यो, ‘वामपन्थीहरूबाट वामपन्थलाई बचाऔं ।’ म प्राध्यापक शर्मासँग पूर्णतः सहमत छु । र, त्योभन्दा अगाडि बढेर भन्न चाहन्छु, ‘नेपालको वामपन्थलाई सरकारी कम्युनिस्टहरूबाट बचाऔं ।’ किनभने सत्ताको रसरंगमा भुलेर नेपालको वामपन्थी आन्दोलन चरित्रहीन हुँदै छ । काँधमा सत्ताधारी कम्युनिस्टहरूको दुर्गन्ध बोकेर कोही मगमगाउँछ कसरी ? अतः स्पष्ट छ, जुन लोकतन्त्रले विकास, सामाजिक न्याय र अग्रगमनको सुनिश्चितता गर्दैन र जुन लोकतन्त्रको शीर्षासनमा कम्युनिस्टहरूको सत्ता छ, बुझ्नुपर्छ त्यहाँको राजनीतिमा वामपन्थ छैन । जुन कम्युनिस्ट राजनीतिले आफ्ना हजारौं कार्यकर्तालाई मानवीय मूल्य सिकाउँदैन, बुझ्नुपर्छ त्यो संगठनमा वामपन्थ छैन । यो लाजमर्दो अवस्था हो । यो लाजबाट निस्किन कसैले प्रयत्न गर्छ भने ऊ वामपन्थी हो । अन्यथा यथास्थितिलाई स्वीकार गर्ने र रमाउनेहरू केको वामपन्थी ?

वामपन्थको नयाँ बाटो
आजका वामपन्थीहरू को हुन् ? शिक्षा र स्वास्थ्य राज्यको दायित्व हुनुपर्छ भनेर निरन्तर सत्याग्रह गर्ने डा. गोविन्द केसी वामपन्थी कि शिक्षाको माफियागिरीलाई प्रवर्द्धन गर्ने कमरेडहरू वामपन्थी ? पुकार बम, ओम अर्याल, जीवन क्षेत्रीहरू वामपन्थी कि कमरेड दुर्गा प्रसाई वामपन्थी ? व्यवहारतः विश्वप्रकाश र गगन थापा वामपन्थी कि कमरेड गोकुल बास्कोटा र महेश बस्नेतहरू वामपन्थी ? कोभिडको समयमा प्रभावकारी उपचारको माग गर्ने ‘इनफ इज इनफ’ का अभियन्ताहरू वामपन्थी कि औषधिमा कमिसन खोज्ने सत्ताधारी कमरेडहरू वामपन्थी ? नेपालमा भूमिसुधारको आन्दोलन गर्ने भूमिअधिकार मञ्च वामपन्थी कि सत्ताको स्वादमा मग्नमस्त कमरेडहरूको किसान संगठन वामपन्थी ? महिला, दलित र अल्पसंख्यकहरूको अधिकारका लागि संघर्षरत स्वतन्त्र समूहहरू वामपन्थी कि, सरकारी लाल संगठनहरू वामपन्थी ? जन्मजात कांग्रेस प्रदीप गिरि वामपन्थी कि सत्तासीन माओवादी कमरेडहरू वामपन्थी ?

जब कम्युनिस्टहरू सत्तामा पुग्छन्, तब जनताका आधारभूत मुद्दाहरू बिर्सिन्छन् । त्यसपछि उनीहरू क्रमशः वामपन्थबाट च्युत हुन पुग्छन् । तथापि भ्रम यो रहन्छ कि, मान्छेहरू उनीहरूलाई घनघोर वामपन्थी ठान्छन् । र, उनका राजनीतिक तथा शासकीय दोषहरूलाई समग्र वामपन्थी आन्दोलनको टाउकामा हालिदिन्छन् । अनि बदनाम हुन्छ वामपन्थ । अनि हुन्छ वामपन्थी पवित्रताको सत्यानाश । सोचौं त, सत्ताधारी कम्युनिस्टहरूको नाङ्गो नाच र अबगाल बोकेर वामपन्थ कसरी प्रदीप्त हुन्छ ? त्यसैले आफ्नो

पवित्रताका लागि भए पनि नेपाली वामपन्थीहरूले कम्युनिस्ट सत्ताबाट आफूलाई अलग गर्नैपर्छ । अन्यथा नेपालमा कम्युनिस्ट पनि हुने र वामपन्थी पनि हुने, यो गाह्रो काम हो । यहाँ या त कोही वामपन्थी हुन्छ र अगाडि बढ्छ, अथवा कोही कम्युनिस्ट हुन्छ र यथास्थितिमा रमाउँछ । कित्ताकाट । तब मात्र नेपालमा वामपन्थ आलोकित हुन्छ ।

प्रश्न दोहोरिन सक्छ, को हो त आजको वामपन्थी ? त्यो सडकमा नारा लगाउने युवा हो, जो विकृतिविरुद्ध सदैव खबरदारी गरिरहन्छ । त्यो विद्यार्थी हो, जो विश्वविद्यालयलाई ज्ञानशाला बनाउने सपना देख्छ । ऊ अभियन्ता हो, जो महिला, दलित, जनजाति र अल्पसंख्यकका पक्षमा बोल्छ । ऊ निर्मला पन्तका पक्षमा बोल्छ । ऊ नवराज विकका पक्षमा कराउँछ । ऊ मलर सदाको मृत्युमा चिच्याउँछ । ऊ बालुवाको देशमा पसिना बगाउँछ र यताका आन्दोलनहरूलाई सघाउँछ । ऊ भुइँको मान्छे हो । ऊ वैकल्पिक राजनीतिको अभियन्ता हो । ऊ अटेरी युवा हो । ऊ लेखक हो, जसले परिवर्तनको गीत लेख्छ । ऊ कवि हो, ऊ कलाकार हो, जसले समयको पदचाप सुन्ने प्रयत्न गर्छ । ऊ अग्रगामी छ, त्यसैले ऊ वामपन्थी हो ।

संसारभर पहिले वामपन्थ (सन् १७८९) आयो, त्यसको धेरैपछि कम्युनिस्ट घोषणापत्र (सन् १८४८) लेखियो । अतः वामपन्थ मार्क्सवादभन्दा पुरानो अवधारणा हो । त्यसैले वामपन्थी हुन कम्युनिस्ट हुनुपर्दैन । वामपन्थी हुन मार्क्सवाद कण्ठ गर्नुपर्दैन । कसैले आफूलाई वामपन्थी भन्ला कि नभन्ला, त्यो उसको छनोट हो । कोही वामपन्थी नभनिईकनै पनि वामपन्थी हुन सक्छ । किनभने अझ धेरै सुन्दर, सुसंस्कृत, न्यायपूर्ण र समृद्ध समाजका लागि काम गर्नु वामपन्थ हो । आजको वामपन्थी हुन केवल ऊभित्र न्यायको आगो हुनुपर्छ । परिवर्तनको सपना हुनुपर्छ । प्रश्न गर्ने तागत हुनुपर्छ । अगाडि हिँड्ने साहस हुनुपर्छ । यस्तो साहस जसले स्वयं सत्ताधारी कम्युनिस्टहरूको मुख्यालयमा पुगेर भन्न सकोस्, ‘तिम्रो वामपन्थ एउटा भ्रम हो ।’ साथसाथै, उसले वामपन्थको नयाँ गीत रचना गरोस् र गुनगुनाओस्, ‘परिवर्तन अवश्यम्भावी छ ।’

कमरेड घनश्याम भुसालको एउटा सदाबहार प्रस्ताव छ, ‘नेपाली कम्युनिस्टहरूलाई जोडेर वामपन्थीहरूलाई शक्तिशाली बनाउने ।’ कमरेड, के सत्ताधारी कम्युनिस्टहरू एक ठाउँमा आउँदैमा त्यो वाम एकता हुन्छ ? हुँदै नभएका वामपन्थीहरूलाई जोडेर तपाईंले निर्माण गर्न चाहेको वामपन्थ कस्तो हुन्छ ? मलाई लाग्छ, आजको आवश्यकता कम्युनिस्ट एकता हैन, वामपन्थको पुनर्गठन हो ।

वामपन्थको पुनर्गठन भनेको के हो ? त्यो भनेको कम्युनिस्टहरूको जब्बर, सूत्रबद्ध र सत्तासीन वामपन्थलाई उदार, लोकतान्त्रिक, अग्रगामी र मानवीय वामपन्थमा रूपान्तरण गर्नु हो । अर्थात्, विचार, मुद्दा, शैली र संस्कृतिमा ताजा र सुसंस्कृत वामपन्थ । रातो हैन, हरियो र हराभरा वामपन्थ । खैरो हैन, जीवन्त वामपन्थ । हिजोको आँखाले आजलाई हेर्नु परम्परागत हुनु हो । आजलाई आजको आँखाले हेर्नु र अगाडि बढ्नु वामपन्थी हुनु हो । आजको आँखा भनेको आजको विचार, आजको दृष्टिकोण र आजको सपना हो । अन्यथा, बिग्रेका कम्युनिस्टहरूको लाल विरासत बोकेर नयाँ वामपन्थ कसरी अघि बढ्ला ?

प्रकाशित : भाद्र १७, २०७९ ०७:४१
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्

एउटा आँधीको गीत

केशव दाहाल

सिन्डिकेटको जालो कहिलेकाहीँ प्रश्नहरू आफैं जवाफ खोज्न आइपुग्छन् । आँधीसरि । जस्तो, एउटा गतिशील समाजमा कुनै असफल नेता पटकपटक प्रधानमन्त्री हुन सम्भव हुन्छ, कसरी ? एउटा सभ्य दुनियाँ कुनै अनैतिक मान्छेलाई पटकपटक नेता स्विकार्न बाध्य हुन्छ, कसरी ? जेल जानुपर्ने भ्रष्ट ठेकेदार लगातार पद र विभूषणले सुशोभित भैरहन एउटा लोकतान्त्रिक राज्यमा के कारणले सम्भव हुन्छ ?

दलालहरू पुजिने र खलनायकहरू नायक बन्ने समाज कसरी सुसंस्कृत हुन सक्छ ? सभ्य, लोकतान्त्रिक र गतिशील समाजमा यस्तो किमार्थ हुँदैन । तर हामीकहाँ बितेका ३२ वर्षदेखि (पछिल्ला १५ वर्षसमेत) उनै मुट्ठीभर नेताहरू सत्ताको फन्को मारिरहेका छन्, कसरी ? पछिल्ला ३० वर्षदेखि ज्ञानको प्रवाहलाई कुण्डली मारेर एउटै समूह बुद्धिको बिर्कोमा विराजमान छ, कसरी ? विगत ३० वर्षदेखि वकिल, पत्रकार, नागरिक अगुवा वा बुद्धिजीवीको पगरी गुथेका उनै सुकिला मान्छेहरू पार्टी कार्यालयहरूका ढोकामा थर्पो हालेर बसेका छन्, कसरी ? समय किन स्थिर छ, चेतना किन भुत्ते छ र राजनीति किन गतिहीन बनिरहेको छ यसरी ?

यो यसकारण हुँदै छ, हाम्रो समाजको एउटा पुस्ताले आफ्नो वर्चस्वका लागि ‘महासिन्डिकेट’ खडा गरेको छ । अर्थात्, यस्तो सिन्डिकेट, जसमा विचार हैन स्वार्थले काम गर्छ । जसमा उमेर हैन, पार्टी हैन, पहिचान हैन, नाफाको अर्थ छ । अतः यो बुद्धि, विवेक, शक्ति र स्वार्थको बहुआयामिक सिन्डिकेट हो । को हो त्यो सिन्डिकेटको सदस्य ? त्यो विश्वविद्यालय वा अनुसन्धानशालाको हाकिम हो । त्यो बीपी प्रतिष्ठान, मदन गृह वा पुष्पलाल केन्द्रको प्रमुख हो । त्यो शिक्षक वा प्राध्यापक हो । अथवा ऊ कुनै बेला सडकमा नारा लगाउँथ्यो, अहिले सरकारी अड्डामा हाकिम छ । विद्यार्थीकालमा ऊ रातो झन्डा बोकेर पुस्तकालय जलाउँथ्यो, अहिले कुनै संस्थाको हर्ताकर्ता छ । ऊ वकिल हो, ऊ पत्रकार हो । ऊ आजको बिचौलिया हो, कुनै बेला महँगीविरुद्ध नारा लगाउँथ्यो । इतिहासको आडमा आज ऊ सर्वांग नांगो बनेर नयाँ सम्भावनाको ढोकामा ताल्चा मारिरहेको छ । अर्थात्, पूरापूर एउटा असफल पुस्ता अहिले एकताबद्ध छ, जसको उच्चासनमा छन् कांग्रेस र कम्युनिस्ट नेताहरू । त्यसैले यो सिन्डिकेट निकै बलियो छ । यो बलियो छ, त्यसैले यसका वरिपरि सत्ता र शक्तिले चक्कर मारिरहेको छ ।

सिन्डिकेटको चित्रलाई अझै थप स्पष्ट गरौं । जस्तो, गगनभन्दा देउवा प्रधानमन्त्री हुँदा खुसी हुने एमालेहरू धेरै छन् । कम्युनिस्ट पार्टीमा ओली, प्रचण्ड वा माधवलाई उछिनेर कुनै युवा नेतृत्वमा आए दुःखी हुने कांग्रेसहरू धेरै छन् । विचार गरौं, यी पुराना मान्छेलाई शक्तिमा टिकाउन कसले मरिहत्ते गरिरहेको छ ? मन्त्रालयमा सचिव, निर्देशक वा हाकिमको स्तुतिगान गर्न लामबद्ध हुने पहिलो मान्छे को हो ? त्यो उही हो, जसले नयाँ विकल्पलाई नकार्छ र पुरानो सत्ताको साधना गर्छ । उदारणका लागि, त्यो ठेकेदार हो, व्यापारी हो । त्यो पत्रकार हो, लेखक हो । अथवा, त्यो नागरिक अगुवा हो, जो सडकमा यौनहिंसाविरुद्ध नारा लगाउँछ र घरमा वधूशिक्षा पढाउँछ । ऊ नवराज विकबारे बोल्दैन र बलात्कारी साधुसँग बसेर नैतिकताको भजन गाउँछ ।

यो यस्तो सिन्डिकेट हो, जहाँ एउटाले भ्रष्टाचार गर्छ, दोस्रोले अनुसन्धान गर्छ, तेस्रोले सफाइ दिन्छ । एउटाले बिन्ती बिसाउँछ, अर्कोले विभूषण बाँड्छ र तेस्रोले सुशोभित गरिदिन्छ । एउटाले टेन्डर निकाल्छ, अर्कोले ठेक्का पार्छ, तेस्रोले भुक्तानी दिन्छ । एउटा उम्मेदवार हुन्छ, अर्कोले जिताउँछ, तेस्रोले शपथग्रहण गराउँछ । एउटाले आयोग बनाउँछ, अर्को आयोगमा बस्छ, तेस्रोले उसका बेथितिहरूलाई अनुमोदन गरिदिन्छ । एउटाले भाषण गर्छ, अर्कोले समाचार बनाउँछ र अर्कोले तारिफमा लेख लेख्छ । अर्थात्, यहाँ सबका सब मिलेका छन् । एयरलाइन्स डुबाउन मिलेका छन्, खोला बेच्न मिलेका छन्, हतियार किन्न मिलेका छन्, सरकारी जग्गा हडप्न मिलेका छन् । औपचारिक राजनीतिमा पार्टीहरू अलग छन् । युनियनहरू अलग छन् । संगठनहरू अलग छन् । उनीहरूबीच प्रतिस्पर्धा छ, आरोप–प्रत्यारोप र गालीगलौज छ । तर अनौपचारिक सम्बन्धमा उनीहरूको एउटा सिन्डिकेट छ, उनीहरू संस्थापन हुन् । र, आफ्नो वर्चस्वका लागि उनीहरू जस्तोसुकै लेनदेन गर्न पनि तयार छन् । यसरी राज्य पंगु बनेको छ । संरचनाहरू बेकामे, पत्रु र गतिहीन बनेका छन् । यसरी हाम्रो समय, चेतना र गति अवरुद्ध भएको छ । अर्थात्, हामी सिन्डिकेटको जालोमा परेका छौं ।

बहीखाताको हिसाबकिताब

दशकौंदेखि सिन्डिकेटले देश कसरी लुट्दै छ, केही तथ्यहरू हेरौं । जस्तो, सिक्टा सिँचाइ आयोजनाको सुरुआती लागत इस्टिमेट १,२८० करोड रुपैयाँ थियो । अहिले त्यो बढेर २,५०२ करोड पुगेको छ । बबई सिँचाइ आयोजनाको सुरुआतको लागत इस्टिमेट २८७ करोड थियो, अहिले १,८९६ करोड पुगेको छ । काठमाडौं–तराई द्रुतमार्गको सुरुको लागत ११,१०० करोड थियो, अहिले २१,३९५ करोड पुगेको छ । मेलम्ची २,४०० करोडमा सुरु भएको थियो, अहिले ३१,०३६ करोड पुगेको छ । पाँच वर्षमा सक्नुपर्ने परियोजना १५ वर्षमा सकिँदैन । तर न ठेकेदारलाई कारबाही हुन्छ, न त मन्त्रीले दायित्व लिन्छ । न अख्तियार लाग्छ, न त अदालत जाग्छ । न कम्युनिस्टहरू बोल्छन्, न त बोल्छन् प्रजातन्त्रवादीहरू ।

पछिल्लो महालेखा परीक्षकको प्रतिवेदन अनुसार गत आर्थिक वर्षमा २ खर्ब बेरुजु थपिएको छ । आर्थिक वर्ष २०७३–७४ मा यो ३ खर्ब थियो । अहिले त्यो ५ खर्ब नाघेको छ । जसमा विद्यालय बन्द हुँदा खाजा ख्वाएको बिल नै ५९ करोड देखिन्छ । पूर्वाधारमा नियमविपरीत अनेकौं भुक्तानी गरिएका छन् । र, भुक्तानी पाउनेहरूको सूचीमा सिन्डिकेटका मान्छेहरू धेरै छन् । आश्चर्य के भने, एउटा अनुसन्धान संस्थाको खर्च अनुसन्धानमा भन्दा प्रशासनमा तेब्बर देखिन्छ । बहुचर्चित स्वास्थ बिमा कार्यक्रम अस्पतालकै बेथितिले थिलथिलो हुँदै छ । जहाँ एउटै बिरामीलाई १८ हजार ट्याबलेट औषधि दिइन्छ । तर यावत् बेथितिमा पनि चुपचाप छन् सिन्डिकेटका सभ्यजनहरू । किनभने यो उनीहरूको साझा कर्म हो, यो उनीहरूको साझा स्वार्थ हो ।

उता कर्णालीमा ५५ प्रतिशत बालबालिका कुपोषणको सिकार छन् । यता राजधानीमा ५५ परिवारको रजगज आकासिँदो छ । देशमा कृषि मन्त्रालय छ, तर बितेका ३० वर्षदेखि किसान मल पर्खिबसेका छन् । काठमाडौंमा भूमिसुधार मन्त्रालय छ तर ५० वर्षमा पनि सुकुम्बासी समस्या किनारा लाग्दैन । वन कार्यालयले वन जोगाउँदैन, विज्ञान मन्त्रालयले अनुसन्धान गर्दैन । स्कुलमा किताबहरू पुग्दैनन् र अस्पतालमा औषधि पाइँदैन । भनिन्छ, स्थानीय तहका ३० हजार कर्मचारी करारमा छन् । वार्षिक ६ अर्ब उनीहरूलाई चाहिन्छ । त्रिविको बेरुजु २४ अर्ब छ । जहाँ पार्टीको सिफारिसमा नियुक्त प्राध्यापकहरू बस्छन् । जसले पढाउन पर्दैन । प्रदेशमा गाडी खरिद गर्न ६ अर्ब खर्च भयो । तर बाटामा सुत्केरी हुने महिलाहरूको दुःख कसैले देखेन ।

संसद्मा कोरम पुग्दैन र बैठक पटकपटक स्थागित हुन्छ । के कांग्रेस, के कम्युनिस्ट सबै उस्तै । मात्र केही सयका लागि सभासद्हरू हाजिरी गर्छन् र टाप कस्छन् । विधि बनाउनुपर्ने विधायक या नेताको चाकरीमा हुन्छ या त मन्त्रीको कोटरीमा । भर्खरै अर्थमन्त्री (जनार्दन शर्मा) प्रकरणमा सिन्डिकेट कति धेरै निर्लज्ज देखियो, सबैलाई जगजाहेर छ । तर फेरि पनि उनैलाई माननीय भन्नुपर्ने । उनैलाई किलोका किलो माला चढाउनुपर्ने । हेरौं त, त्यो माला लगाउनेहरूको लाइनमा को छ ? ठेकेदार, बिचौलिया, शिक्षक, कर्मचारी, वकिल र प्राध्यापक । पार्टी फरक होस् तर के उनीहरूको सोच, शैली र प्रवृत्ति एउटै देखिँदैन ? एउटा सभ्य, लोकतान्त्रिक र समाजवादी राज्यमा यस्तो बेथिति, भ्रष्टाचार र गतिहीनता कसरी सम्भव हुन्छ ? किन विद्रोह हुँदैन ? किन आगो बल्दैन ? किनभने यो मिलिभगत हो । यो पुरानो शक्ति सम्बन्धको जालसाजी हो । यो महासिन्डिकेटको तमासा हो ।

सामूहिक पतन

राजनीतिक असफलता सामूहिक दुश्चक्रको एउटा कठिन सिलसिला हो । आज हामी त्यही सामूहिक दुश्चक्रमा फसेका छौं । निश्चय नै, हाम्रो गरिबी, कुशासन र अविकासका लागि दल, नेता र सरकारहरू जिम्मेवार छन् । तर दलहरूलाई सरकारमा पुर्‍याउँछ कसले ? मान्छेलाई नेता बनाउँछ कसले ? नेतालाई ईश्वर बनाउँछ कसले ? पार्टीले जनतामाथि शासन गर्ने वैधता पाउँछ कसरी ? आम नागरिक, मतदाता, लेखक वा विचारकहरू स्वयं यी प्रश्नहरूमा कहाँ छौं ?

झट्ट हेर्दा समस्या पार्टीमा देखिन्छ । अथवा, समस्या प्रधानमन्त्री वा पूर्वप्रधानमन्त्रीहरूमा देखिन्छ । त्यो त प्रकट स्वरूप मात्र हो । निश्चय नै समस्या राजनीतिमा छ, पार्टीहरूमा छ र नेतृत्वमा छ । किनभने अगुवाहरू आत्मकेन्द्रित र पदासक्त छन् । उनीहरू शक्तिको तिर्सनाले व्याकुल छन् । तर यिनलाई टेको दिएर बचाइराख्छ कसले ? माधव नेपाललाई फेरि पार्टी अध्यक्ष बनाउन हत्ते गर्छ कसले ? ओली वा प्रचण्डको तिर्सनालाई जोगाइराख्छ कसले ? र्‍यालसिँगान चुहाउँदै फेरि प्रधानमन्त्री हुन देउवालाई उकास्छ कसले ? के यो काममा हाम्रो बौद्धिक जगत्, शिक्षक, कर्मचारी, लेखक, कवि, प्राध्यापक वा नागरिक समाज मतियार छैनन् ? त्यसैले स्पष्ट छ, समस्या पार्टी वा राजनीतिमा मात्र छैन । यो सर्वत्र छ । र, यो मूलतः सिन्डिकेटमा छ, जसले हाम्रो लोकतन्त्रको स्वाभाविक गति, ऊर्जा र सामर्थ्यलाई अवरुद्ध गरिरहेको छ ।

आँधीको पर्खाइ

केही दिनअघि बागबजारको पुरानो गल्लीमा एक जना दौंतरीसँग १५ वर्षपछि भेट भयो । ऊ विदेशबाट केही महिनाअगाडि मात्र नेपाल फर्किएको थियो । उसले आक्रोशमा भन्यो, ‘साथी, मलाई त नेताहरू देख्नासाथ थुक्न पो मन लाग्छ । संसारका सबै गाली जम्मा गरेर तिनलाई सराप्न मन लाग्छ । अथवा, कहिलेकाहीँ लाग्छ तिनका चिल्ला गालामा झापड हानूँ । श्रीलंकामा जस्तै काठमाडौंमा पनि यिनका सेता दरबारभित्र पसेर जनताले खेद्ने दिन कहिले आउला ?’ पुस्ता हस्तान्तरणको प्रक्रिया जब स्वाभाविक र प्राकृतिक हुँदैन तब असन्तुष्टि यसरी नै प्रकट हुन्छ । यहाँ पुस्तान्तरण भनेको मात्र दल वा सरकारमा नयाँ

मान्छेको खोजी होइन । समग्रमा यो गतिशीलता र अग्रगमनको कुरा हो । अर्थात्, पुस्ता हस्तान्तरण दलगत विषय मात्र हैन । यो ज्ञान, सत्ता र सपनाको हस्तान्तरण हो । अर्थात्, यो पुरानो सिन्डिकेट तोडेर समयको प्रवाहलाई स्वतन्त्र र गतिशील बनाउने कुरा हो ।

मेरो साथी भुइँमान्छेको एउटा विम्ब हो । अर्थात्, सिन्डिकेटबाहिरको मान्छे । सिन्डिकेटविरुद्धको मान्छे । जो कहिले एक्लै देखिन्छ, कहिले समूहमा । कहिले सडकमा चिच्याउँछ, कहिले सभाहलमा । ऊ कहिले अटेरीका रूपमा बगावत गर्छ, कहिले स्वतन्त्रको आलोकमा चुनावी मैदानमा भेटिन्छ । ऊ कहिले पुराना नेता हराउने नारा लगाउँछ, कहिले नयाँ पार्टी खोल्ने उद्घोष गर्छ । मलाई लाग्छ, यो एउटा संकेत हो । अर्थात्, एउटा आँधीको संकेत । सिन्डिकेटविरुद्धको आँधी । जब लोकतन्त्रले परिणाम दिँदैन, तब खटपटी स्वाभाविक र जटिल हुँदै जान्छ । त्यो खटपटी बिस्तारै छिटफुट विद्रोहमा रूपान्तरित हुन्छ । र, क्रमशः त्यो संगठित बन्न पुग्छ । अहिले हाम्रो समाज त्यही संगठित विद्रोहको प्रतीक्षामा देखिन्छ ।

कस्तो होला त्यो विद्रोह ? कस्तो होला त्यो आँधी ? त्यो उथलपुथलको लक्ष्य के होला ? राजनीतिको सम्पूर्ण पुनर्गठन । सिन्डिकेटको विघटन र राज्यसत्ताको नवीकरण । केही मान्छे पाँच जना पुराना नेताहरूलाई बिदा गर्नासाथ धेरै कुरा फेरिने विश्वासमा छन् । कतिपयको विश्वास छ, केही थान राम्रा मान्छेहरू संसद्मा पुग्नासाथ समस्या सकिन्छ । अथवा, पार्टीमा गगन, विश्वप्रकाश वा घनश्यामहरू आउनासाथ धेरै कुरा छुमन्तर हुन्छ । निश्चय नै बूढा नेताहरूको बिदाइ आवश्यक छ । निश्चय नै राजनीतिक पुनर्गठन अनिवार्य छ । तर के यति गर्दैमा सिन्डिकेटको अन्त्य हुन्छ ? के यति गर्नासाथ शिक्षक, प्राध्यापक, बुद्धिजीवी, प्रशासक, वकिल, डाक्टर वा ठेकेदारको सोच, शैली र प्रवृत्तिको जालो तोडिन्छ ? अन्यथा नेताहरू फेर्ने, तर लोकतन्त्रवादी वा वामपन्थी आन्दोलनको खिया नफाल्ने, के हुन्छ ? नेता फेर्ने तर बुद्धिजीवीहरूको मनको लोभ नफेर्ने, के हुन्छ ? मन्त्री फेर्ने तर भ्रष्ट प्रशासक जोगाउने, के हुन्छ ? व्यक्ति फेर्ने तर सत्ताको चरित्र नफेर्ने, के हुन्छ ? सिन्डिकेटलाई नतोडी मान्छेको फेरबदलले मात्र समाधान कसरी निस्किन्छ ?

मान्छेहरू भन्छन्— हामीले संकट देखेकै छैनौं । भोकाहरूको लस्कर देखेकै छौनौं । एक दशकको आन्तरिक द्वन्द्वले नै हामीलाई हायलकायल पारेको थियो । त्योभन्दा ठूलो द्वन्द्वको चपेटामा हामी परेकै छैनौं । हामीले न स्वाधीनताको लडाइँ लड्यौं, न त स्वतन्त्रताको । हामीले प्राप्त गरेको गणतन्त्र सायद सस्तो थियो, त्यसैले हामीले यसको मूल्य बुझ्नै सकेनौं । त्यसैले परिवर्तनको गम्भीर चेतना हामीभित्र छैन । न नेताहरूमा समयचेतना छ, न त सामाजिक जीवनमा । हामीले भ्रष्टाचारी देख्यौं तर तिनलाई जनताले समातेर सहर घुमाएको देखेका छैनौं । हामीले दरबारहरू देख्यौं, तिनलाई जनताले कब्जा गरेको देखेकै छैनौं । हामीले कालोबजारी गर्नेलाई देख्यौं तर चौबाटामा तिनलाई भीडले ढुंगा हानेको देखेकै छैनौं । त्यसैले हामीले परिवर्तनको आँधीसँग हेलचेक्य्राइँ गर्‍यौं । त्यो कति निर्मम हुन्छ, हामीले देखेकै छैनौं । त्यसैले हाम्रो बोक्रे चेतनाले हामीलाई जकडेर राख्यो । लोकतन्त्र, विकास, परिवर्तन, सामाजिक न्याय र समाजवादप्रतिको त्यो बोक्रे चेतना, ज्ञान र निष्ठालाई अब फेर्नुपर्छ । त्यसका लागि ठूलो हलचल, उथलपुथल वा आँधी चाहिन्छ । जो आजको मुख्य आवश्यकता हो ।

अर्थात्, राजनीतिक दल र नेताहरूको परिवर्तनभन्दा माथि हाम्रो सामाजिक मनोविज्ञान, सोच र संस्कृतिको पुनर्गठन आवश्यक छ । राजनीतिको चरित्रमा परिवर्तन । राज्यको चरित्र र चिन्तन प्रणालीमा परिवर्तन । हाम्रो मनोग्रन्थीमा परिवर्तन । सत्तामुखी संस्कृतिमा परिवर्तन । हाम्रो शक्ति सम्बन्धमा परिवर्तन । सिन्डिकेटमा परिवर्तन । अन्यथा, यावत् विषाक्त चीजहरूलाई यथावत् राखेर चानचुने हेरफेरले मुलुक बन्दैन ।

विचार गरौं, त्यो आँधी कहाँबाट आउला ? सम्भवतः त्यो आँधी आजको पुस्ताको सपनाले निर्माण गर्नेछ । त्यसका लागि समयचेतना जागृत हुनु आवश्यक छ । एउटा संगठित चेतना । अहिले वैकल्पिक, स्वतन्त्र, अटेरी वा बागीहरूको अभियान आँधी आउनुअगाडिको पूर्वसंकेत मात्र हो । वस्तुतः अहिले संकट थामथाम–थुमथुम पार्ने समय हैन, बरु यो सम्पूर्ण उथलपुथलको समय हो । यस्तो उथलपुथल, जसले परम्परागत सत्ता, शक्ति र स्वार्थको सिन्डिकेट तोडेर समाजलाई नयाँ दिनतर्फ हिँड्न प्रेरित गरोस् । अर्थात्, यो आँधीको नयाँ गीत गाउने समय हो । लौ, सबै मिलेर एउटा निर्णायक उथलपुथलको रचना गरौं ।

प्रकाशित : श्रावण २९, २०७९ ०७:३९
पूरा पढ्नुहोस्
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्
×