१७.१२°C काठमाडौं
काठमाडौंमा वायुको गुणस्तर: १६१

राजनीति : भ्रम र यथार्थबीचको पौंठेजोरी

बुर्जुवाकरण भैसकेको ‘कम्युनिस्ट’ को समस्या भनेकै बाहिर जे देखिन्छ त्यो सत्य नहुनु हो, जे सत्य हुन्छ त्यो छोपिनु हो ।
चुनावी राजनीति र ‘कम्युनिस्ट’ का आफ्नै बाध्यता हुन्छन् । उसले छाप्रो र महल दुवैको प्रतिनिधित्व गर्छु भन्नुपर्छ । दुवै वर्गलाई खुसी पार्नुपर्छ । कम्युनिस्ट पार्टीका नाममा झुट बोल्दै भ्रमित जनमतको सहारा लिनुपर्छ । 
नरेन्द्रजंग पिटर

चुनाव करेसामै आइसक्यो । भनिरहनै पर्दैन, ‘चुलामा के पाक्या छ भन्ने कुरा पिँडीले नै कहन्छ ।’ पार्टीहरू जनतालाई अल्जाइमर (बिर्सने रोग) लाग्या छ भनेर मक्ख छन् । कसरी भ्रममा उल्झाउने भनेर रणनीति तयार हुँदै छ ।

राजनीति : भ्रम र यथार्थबीचको पौंठेजोरी

यसकारण मत देऊ भन्न सबैको नैतिक बल खस्किएको छ । संसद्मा उपस्थिति र गम्भीर विषय उठान वा सार्वभौम महत्त्वको प्रस्तावमाथि गरिएका बहसहरूमा सामेल सांसद अत्यन्तै कम देखिन्छन् । सदनमा को–कति उपस्थित भए, सक्रिय भए, डेटा सबैसामु छ । पार्टीको दोहोरो भूमिका अब छिपेको छैन । प्रतिक्रिया, भ्रम र गालीले आगामी चुनावी हलचल पैदा गर्न सकिएला कि भन्नेमा रणनीतिकारहरू आशावादी देखिन्छन् । चुनाव महँगो भएको सर्वस्वीकृत तथ्य हो । धनपति, बाहुबलीहरू अब अरूलाई चुनाव लडाउँदैनन्, आफैं कस्सिने गरेका छन् । जुन उद्देश्यले संविधानमा समानुपातिक प्रतिनिधित्वको अवधारणा राखिएको हो, अभ्यासमा पुग्दा त्यो नेताको दास उत्पादन गर्ने वा धनाढ्यको सुक्रीबिक्री शीर्षक बन्न पुगेको छ । निराशा छाइरहेका बेला, जित्न नसके पनि हराउन सक्ने हैसियत राख्ने स्वतन्त्र उम्मेदवारहरू सबैजसो पार्टीलाई आतंक बन्दै छन् ।

भ्रममा बाँच्न औधी मज्जा हुन्छ । कुनै पनि कुराको सत्यता, आधार र तथ्यको जाँचपडताल गर्नुपर्दैन ! दर्शन, सिद्धान्त र इतिहासको आलोकमा वर्तमान नियाल्नुपर्दैन ! इतिहासको समीक्षा गर्दै पुनर्ताजगी गरिरहनु पनि पर्दैन ! तर, आजको चस्माले इतिहासको सत्यता अध्ययन गर्न भने सकिँदैन ।

भ्रमित मानसिकताले आफूले पत्याएका, मानेका, पछ्याएका र विश्वास गरेका मान्छेले भनेका र गरेका कुरा ठीक मान्छ । नेपाली जनमत वाम–ढल्को छ । कल्पना गरौं : अहिले मार्क्स नेपाल आएका भए बुर्जुवाभन्दा पनि सिद्धान्त, आचरण, सपना, विचार र व्यवहारमा सन्तुलन मिलाउन नसक्ने नेपाली ‘कम्युनिस्ट’ का चाल, चरित्र, चित्र र चिन्तन देखेर धुरुधुरु रुँदै भन्थे होलान्, ‘जे गर–गर, तर कम्युनिस्टको नाममा भने नगर । अझ मेरो नाम त जोड्दै नजोड । नट इन माई नेम । मेरो नाममा नभई आफ्नै नाममा गर ।’

भ्रमका सुखहरू

भ्रमको मज्जा गज्जबकै हुन्छ । भ्रमित सत्यले जीवनदृष्टि नै कुनै आग्रहतिर लतारिदिन्छ । प्रतिक्रियामा सक्रिय बनाइदिन्छ । त्यसैले नेपाली राजनीतिका शिखर व्यक्तित्व रूपचन्द्र विष्टले थाहा आन्दोलनलाई केन्द्र बनाए । थाहा पाएपछि पाइने आत्मिक ऊर्जाले हरेक शक्तिसँग टक्कर लिन आत्मबल दिन्छ भन्ने यो अभियानको मर्म थियो । पञ्चायत व्यवस्थाविरुद्ध चलेको यो सबभन्दा ठूलो बौद्धिक आन्दोलनको विरोधमा मण्डले सोचले प्रतिकार गर्थ्यो ।

मेरा एक जना खेल पत्रकार मित्र छन् । उनलाई भ्रममा रहँदा आनन्द आउँथ्यो, भ्रम टुटेर नांगो यथार्थ थाहा पाएपछि भने औधी सकस परेछ । विश्वप्रसिद्ध फुटबलर पेलेबारे उनले सुनेका रहेछन्- पेलेले प्रहार गरेको बलले पोलमा लागेर फर्केपछि पोलको उचाइमै शंका भएर उचाइ नाप्दा तीन इन्च होचो पाइयो रे । यस्ता अनेकौं किस्सा सुनी विश्वस्त भएर उनले पेलेलाई नायक बनाएका रहेछन् । कालान्तरमा अनेकौं प्रतिस्पर्धा युट्युबमा हेर्दा त कतिपल्ट पेलेले सहज मौका पनि गुमाएको देखेछन् । अनि पछि उनी भ्रममा रहँदा र टुट्दाको मनोभावबारे कुरा गर्थे । अर्का एक लघुकथाकार साथीको भनाइ थियो- न्यायाधीशले पनि घूस खान्छन् भन्ने पहिलो पटक सुन्दा न्यायालयप्रति भ्रम मात्रै टुटेन, न्यायाधीशलाई लिएर दिल र दिमागमा कोरिएको चित्र र आदर्श च्यातिएर रातभरि निदाउनै सकिनँ । अर्को एक जना साथी भन्थे- नेपाली सेना विश्वप्रसिद्ध सेना हो । गोर्खाली बहादुरीका रोमाञ्चक युद्धकथा सुनेका उनी सेनाको इच्छाबेगर नेपालमा त पात पनि हल्लिँदैन भन्थे । तर यही सेनाले आफ्नै सुप्रिम कमान्डर राजाको पनि रक्षा गर्न सकेन । अझ माओवादी जनयुद्धमा सेना परिचालन भएपछि त माओवादी सखापै हुन्छन् भन्ने कुरा पनि फेल खायो । तीनै जनालाई भ्रमको नांगो यथार्थको सामना गर्नुपरेपछि विश्वास नजाँची, नजोखी धारणा बनाउँदा आफैं छक्किइन्छ भन्ने ज्ञान भयो ।

सत्य र भ्रमित सत्यको सुन्दर उदाहरण महाभारतमा पनि पाइन्छ, द्रोणाचार्यले दूध खान खोज्ने आफ्ना छोरा अश्वत्थामालाई चौलानीको झोल पिलाएको प्रसंगमा । हरेक सेतो तरल पदार्थ दूध हुँदैन भन्ने कुरा काव्यकारका भाषामा अश्वत्थामाले तबसम्म बुझेका थिएनन् । शक्तिबारे गम्भीर विश्लेषण गर्ने प्लेटो असल राजा बनाउन पाए संसार सुखी हुन्छ भन्ने भ्रममा थिए । शक्ति जहिले पनि अहंकारी हुन्छ । सर्पको योग्यता विष भएझैं शक्तिको चिनारी अहंकार हो भन्ने यथार्थमा विद्वान् प्लेटोले समेत ध्यान दिएनन् । सिराक्युजमा दियोनियस प्रथमलाई विद्वान् राजा बनाउन खोज्दा सुकरातका शिष्य प्लेटो एजैनाको दास मण्डीमा बेचिए । पुराना मित्र अनिकैरसले किनेर उनलाई मुक्त नगरिदिएका भए मानव सभ्यताले एक महान् दार्शनिकसँग साक्षात्कार गर्न पाउँदैनथ्यो ।

कम्युनिस्ट बन्ने आधारभूत सर्त र बाध्यता

बुर्जुवाका भन्दा कम्युनिस्टका दुःख धेरै छन् । राजनीतिमा देखिने र हुनेबीच धेरै समस्या र भिन्नता हुन्छन् । अझ बुर्जुवाकरण भैसकेको ‘कम्युनिस्ट’ को समस्या भनेकै बाहिर जे देखिन्छ त्यो सत्य नहुनु हो, जे सत्य हुन्छ त्यो छोपिनु हो । जे छ त्यो लुकाउनुपर्ने, जे छैन त्यो फलाक्नु र देखाउनुपर्ने नियति बन्यो । आचार, विचार र व्यवहार नियाल्दा हिजो पनि ठीक, आज पनि ठीक हुनै सकिँदैन । तर, निमित्त तर्कले सत्यापित गर्न खोज्नु वाम–तर्कवाजको आजको पहिलो होम वर्क हो ।

चुनावमा लोकप्रिय मतका लागि जनमत चाहिन्छ । चुनावी मैदानमा होमिँदै जाँदा सुविधा अनुसार राजनीति गरिरहेका राजनीतिक दलहरूको प्रमुख समस्या भनेकै विचारहीनता हो । पार्टी भनेको विचारमा चल्ने समूह हो । विचारै छैन भने केको राजनीतिक पार्टी ? अझ बुर्जुवाभन्दा पनि ‘कम्युनिस्ट’ हरू समस्या र जोखिममा छन् । आज नेपाली ‘कम्युनिस्ट’ सँग विचार ट्रेडमार्क मात्रै हो कि के हो भन्ने प्रश्नको उत्तर छैन ।

भ्रमबाट उम्कने हो भने, यति बुझ्नुपर्छ- कम्युनिस्ट बन्न चाहनेलाई आधारभूत सर्त विचार, विश्वास र प्रतिबद्धता । छेपारे भूमिकामा हुँदैन । कोही पनि सबैको प्यारो बन्न सक्दैन । दास प्रथाविरुद्धका नेता विलियम लायड ग्यारिजन भन्छन्, ‘म सत्यजस्तै कठोर र न्यायजस्तै अटल रहनेछु । म दास प्रथाविरुद्ध विनम्रतापूर्वक सोच्न, बोल्न र लेख्न बिलकुल चाहन्नँ । आगोमा जलिरहेको बच्चालाई आमाले जसरी त्यहाँबाट बिस्तारै निकाल्दिन, त्यसरी नै म चाँडोभन्दा चाँडो दास प्रथाको अन्त्य चाहन्छु । म दास प्रथाका विषयमा न कसैलाई क्षमा गर्छु, न घुमाउरो कुरा गर्छु, न कुनै सम्झौता गर्छु । म सीधा कुरा गर्छु ।’ सीधा कुरा गर्ने कम्युनिस्टको परम्परा अहिले धरापमा परेको छ ।

समकालीन दुनियाँमा चे, चारू र गोन्जालोजस्तो मूल्यको राजनीतिमा छाती फुलाएर कम्युनिस्ट हुँ भन्ने कमै देखिए । नेपालमा सिद्धान्तका लागि प्राणको आहुति दिने अनगिन्ती सहिद भएका थिए, भलै तिनका कमान्डर/नेताहरू नायकबाट खलनायक बनिसकेका किन नहोऊन् !

कम्युनिस्ट बन्ने आधारभूत सर्त हो- वैचारिक रूपमा द्वन्द्वात्मक तथा ऐतिहासिक भौतिकवादले निर्देशन गरेको राजनीति, जीवन पद्धति, सांस्कृतिक मान्यता, सोही अनुरूपको आचरण । राजनीतिमा वर्गसंघर्ष, पुँजीको अतिरिक्त मूल्यको सिद्धान्त, पुँजीको चरित्रसँगै उपनिवेशवाद, साम्राज्यवाद, नव– सम्राज्यवादसँगको प्रतिरोधी चेत र विश्व–हातेमालो । पुँजीको कर्पोरेटी चरित्र र प्रविधिको विकाससँगै राजनीतिलाई सामूहिकीकरण गर्नुपर्छ । जब जे बन्नुपरेको थियो, त्यो नै नभएपछि सुविधाको राजनीतिमा जे गरे पनि, जे नाम दिए पनि हुने भो ।

कम्युनिस्टहरूले वर्गसंघर्षको राजनीति स्विकार्दा मित्र र दुस्मन वर्ग मात्रै स्विकारे तर रङ कालो र सेतो मात्रै हुँदैन । अरू रङ पनि हुन्छन् । त्यस्तै समाजमा शोषक र शासित दुई वर्ग मात्रै हुँदैनन्, अरू पनि हुन्छन् भन्ने कुरा क्लासिक कम्युनिज्मले स्विकारेन । हाम्रो सन्दर्भमा थप- भारतीय उपमहाद्वीपको वर्ग बनोट र विभाजन युरोपेली समाजको जस्तो छैन । यहाँ वर्ग बनोटको आधारमा वर्ण (संस्कृति, जाति प्रथा) को पनि महत्त्वपूर्ण भूमिकामा रह्यो । नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनका ७१ वर्षमा मूल नेतृत्व सदैव अभिजात वर्ग र वर्णबाट मात्रै आयो । अर्को महत्त्वपूर्ण पाटो- कम्युनिस्ट नेतृत्वले देशको भू–राजनीतिक संवेदनशीलतामा ध्यान पुर्‍याउन सकेन । जबसम्म भारतका किङमेकर प्रदेशहरू बिहार र उत्तरप्रदेशमा सामाजिक र सांस्कृतिक रूपान्तरण हुँदैन, तबसम्म नेपालको समेत आन्दोलनको रूप र ट्रेडमार्क कम्युनस्टि भए पनि यथार्थतः त्यो कम्युनिस्ट हुँदैन । कुनै बेला भारतको केन्द्रीय राजनीतिमा हस्तक्षेपको हैसियत बनाइसकेको भारतीय ‘कम्युनिस्ट’ को अवस्था हामीले देखिरहेकै छौं । तेलंगाना विद्रोह दबाउन त राणकालीन शारदाशमशेर नेतृत्वको नेपाली सेना नै हैदराबाद पुगेकै हो । नक्सलले पैदा गरेको ऊर्जा झापा विद्रोहका रूपमा हाम्रो नजिर बनेकै छ ।

चुनावी राजनीति र ‘कम्युनिस्ट’ का आफ्नै बाध्यता हुन्छन् । उसले छाप्रो र महल दुवैको प्रतिनिधित्व गर्छु भन्नुपर्छ । दुवै वर्गलाई खुसी पार्नुपर्छ । कम्युनिस्ट पार्टीका नाममा झुट बोल्दै भ्रमित जनमतको सहारा लिनुपर्छ । यही भ्रम छर्ने प्रजातिबाट सामान्यजन भ्रमित हुन्छन् भने बुर्जुवा र उग्र पुँजीवादलाई यी ‘कम्युनिस्ट’ सँगै सहकार्य गर्न असजिलो पनि हुँदैन । विश्व बैंक, अन्तर्राष्ट्रिय मुद्राकोष, एसियाली विकास बैंक र जर्ज सोरोसको ओपन सोसाइटी फाउन्डेसनलाई पनि कुनै समस्या हुँदैन, न सीआईएद्वारा अप्रत्यक्ष रूपमा सञ्चालित रोजा लक्जेम्बर्ग फाउन्डेसनको सहयोग प्राप्त नेपाली वाम थिंक ट्यांक समूहसँग सहकार्य गर्न कठिनाइ हुन्छ । यसै पनि २०४० सालकै दशकको सुरुआतमै वाम बुद्धिजीवी समूहमा प्रवेश गरेको एनजीओ–आईएनजीओ संस्कृतिको आन्दोलनको चरित्र निर्माणमा महत्त्वपूर्ण भूमिका देखिन्छ । अझ २०६० सालको दशकमा शीतयुद्धकालीन अवस्थामै त्यो कसरी विद्वत् समूहमा प्रवेश गर्‍यो भनेर थाहा पाउन भारतका प्रमुख राजनीतिक वैज्ञानिक रजनी कोठारीको ‘पोलिटिक्स इन इन्डिया’ पुस्तकको बकपत्र हेरे पुग्छ ।

प्रकाशित : भाद्र १३, २०७९ ०७:५८
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्
जनताको राय

बैंकमा लगानीयोग्य रकम थुप्रिएर साढे ६ खर्ब नाघेको छ। बैंकहरूले ब्याजदर घटाउँदासमेत कर्जा प्रवाह बढ्न नसक्नुको कारण के हो?