बिहेबारी पच्चीसपारि

मैले भने कलेज पढ्ने अवसरसमेत पाएँ र त्यस उमेरमा मेरो मागीविवाह धेरैका लागि ‘अप्रत्याशित’ भयो । स्नातक तहको पहिलो वर्ष नै आमा स्वर्गे हुनुभएकाले कलेजको पढाइका साथै भाइबहिनीको हेरचाहको जिम्मेवारी माझ मैले जेनतेन पढाइ सकेँ । धेरैले म एकल जीवन बिताउँछु भन्ने सोच्थे । त्यसैले पनि हुनुपर्छ त्यसबेलाको बिहे गर्ने उमेर घर्की सकेपछि मेरो मागीबिहेको कुराले केही समय चर्चा पायो ।

त्यसो त, जनजाति समुदायमा वर खोज्ने चलन त्यसबेला पनि थिएन, अहिले पनि छैन । यसो हुँदा पनि अरु समुदायको तुलनामा जनजाति समुदाय र घरपरिवारमा उमेर पुगेका छोराछोरीसँग बिहेबारे त्यति कुरा हुँदैन । यस अर्थमा बिहेका लागि छोराछोरीलाई करबल गर्ने चलन जनजाति समुदायमा छैन । पछिल्लोसमय अन्य समुदायमा पनि विशेष गरी शिक्षित घरपरिवारमा छोराछोरीको बिहेभन्दा पढाइलाई नै महत्त्व दिएको पाइन्छ । छोरासरह छोरीलाई पनि आर्थिक रूपले आत्मनिर्भर बनाउनुपर्छ भन्ने अभिभावक बढ्दै छन् । यसैको परिणाम पछिल्लोसमय शिक्षित र आत्मनिर्भर बन्ने दौडमा छोरीहरू पनि छन्, अधिकांशले बिहेलाई प्राथमिकतामा राखेका हुँदैनन् ।

विडम्बना केही समयअघि प्रतिनिधि र राष्ट्रिय सभामा छोरीको बिहेको उमेर घटाउनुपर्छ भन्नेमा सांसदहरूबीच दोहोरी नै चल्यो । यस्तै कानुनमन्त्री गोविन्दप्रसाद शर्मा कोइरालाले बालविवाह बढेकाले १८ वर्षमा छोरीको विवाह गर्दा घटने अभिव्यक्ति दिए । यसमा सांसद प्रेम सुवाल तथा रामकुमारी झाँक्रीले पनि समर्थन जनाए । राष्ट्रिय सभा सदस्य विमला राई पौड्यालले यस्तो भनाइको प्रतिवाद गर्दै विवाहजस्तो संवेदशील विषयमा राजनीतिकर्मीले हैन स्वास्थ्यविज्ञहरूको भनाइ वैज्ञानिक र तर्कसंगत हुने कुरा गरिन् । हुन पनि, हो लामो गृहकार्यपछि २०७४ सालमा कानुनले छोरीको बिहे गर्ने उमेर २० वर्ष तोकेको थियो ।

वास्तवमा १८ वर्षमा छोरीको बिहे गरिदिँदा बालविवाह घट्छ भन्ने सांसदहरूको बुझाइले नेपाली समाज अझै पाषण युगमै रहेको भान हुन्छ । छोरीलाई छोरासरह शिक्षित र आत्मनिर्भर बनाउनुभन्दा उमेर नपुगी बिहे गरिदिनुपर्छ भन्नु कदापि तर्कसंगत छैन । यस्तो तर्कले उमेर नपुगी बिहे गरिदिने अभिभावकहरूको मनोबलसमेत बढाउने काम गरेको छ ।

पछिल्लो समय जुनसुकै समुदायमा, अझ शिक्षित र हुनेखाने परिवारमै अघोषित रूपमा दाइजो दिने र लिने प्रचलन बढ्दै छ । दाइजोकै कारण छोरीबुहारीले बिहेपछि घरेलु हिंसा भोग्न बाध्य छन् । विभिन्न अध्ययनले यस्तो घरेलु हिंसा भोग्न बाध्य छोरीबुहारीमध्ये अधिकांशले विद्यालय शिक्षासमेत पूरा नगरी प्रेमविवाह वा अभिभावकले नै बिहे गरिदिने गरेको देखिन्छ । अझै बहुसंख्यक अभिभावक छोरीलाई बोझ सम्झन्छन् र जतिसक्दो छिटो बिहे गरिदिन पाए बोझ हलुंगो हुने मानसिकताबाट उनीहरू माथि उठ्न सकेको देखिँदैन ।

यस्तो विषयमा तीनै तहका सरकार मात्र होइन कानुनविद्हरू पनि मौनप्रायः देखिन्छन् । कुन उमेरमा छोरीको बिहे गरिदिँदा भविष्य सुरक्षित हुन्छ भनेर अभिभावक मात्र हैन सरोकारवाललगायत नागरिक समाजका अगुवाहरू संवेदनशील हुनु जरुरी छ । दाइजोलगायत बिहेको उमेरसम्बन्धी कानुन बहुसंख्यक शिक्षित अभिभावकले नै पालना गरेको देखिँदैन ।

छोरा होस् वा छोरी, यसै पनि विद्यालय शिक्षापछि कम्तीमा चार वर्ष लाग्छ स्नातक तह पूरा गर्न । अचेल स्नातकोत्तर गर्ने छोरीहरूको संख्या पनि बढ्दै छ । उच्च शिक्षा हासिल गरेपछि उनीहरूमा आत्मनिर्भर बन्ने चाहना जाग्नु स्वाभाविक हो । यही चाहनाका कारण पनि अन्यत्रजस्तै नेपाली समाजमा बिहेको उमेर बढ्दै गएको देखिन्छ । शिक्षित र आत्मनिर्भर छोरा होस् वा छोरी, उमेरसँगै उनीहरू परिपक्क पनि हुन्छन्, जीवनलाई बुझ्ने क्षमताको पनि विकास हुन्छ । यस अर्थमा नेपाली समाजमा पनि कम्तीमा २५ वर्ष पुगेपछि बिहे गर्नुपर्छ भन्ने अघोषित मान्यता स्थापित हुँदै छ । छोरीहरू शिक्षित र आत्मनिर्भर हुन सके सबै प्रकारका महिला हिंसामा पनि कमी आउनेछ ।

यद्यपि अहिले विगतमा जस्तै कतिपयले विद्यालय शिक्षा पूरा नगरी प्रेमविवाह गर्छन् । यस अर्थमा वर्तमान शिक्षाले पनि कुन उमेरमा र कहिले बिहे गर्ने भन्ने विषय उठाउन सकेका छैनन् । नेपालको कानुनले नै पनि १८ वर्षसम्मकालाई बालबालिका भनेको छ । तर यस्ता कानुनबारे नेपाली समाजका सबै समुदायमा जानकारी पुगेको छैन । जसले गर्दा कतिपय ठाउँमा बालविवाहले प्रश्रय पाएको छ । सहरबजारमा समेत विद्यालयका विद्यार्थीहरूले पनि प्रेमविवाह गर्ने गरेको देखिन्छ । उमेर नपुगी प्रेमविवाह गर्नेहरूले पछि अनेक समस्या भोग्ने गर्छन्, यसो गर्नु सानै उमेरमा आमा बन्नु पनि हो, जसले आमा र शिशुमा विभिन्न स्वास्थ्य समस्या निम्त्याउँछ । कतिपय स्वास्थ्य विज्ञले सुरक्षित मातृत्वका लागि सही उमेर २५ देखि ३० वर्षबीचको हो भनेका छन् । सुरक्षित मातृत्वका लागि आमाहरू पनि शारीरिक र मानसिक रूपले तयार हुनु जरुरी छ ।

यति हुँदाहुँदै विश्व परिवेशमा शिक्षित र आत्मनिर्भर नेपाली महिलाहरूको उपस्थिति नगन्य भए पनि सहरबजारमा बसोबास गर्ने अधिकांशले छोरीहरूलाई पनि छोरासरह शिक्षा र अवसर दिने प्रयास गर्दै आएका छन् । यसैको सुखद परिणाम भन्नुपर्छ, विगतको तुलनामा नेपाली समाजमा शिक्षित छोरीहरूको उपस्थिति बढ्दै छ । यसमा घरपरिवार र समुदायको पनि प्रत्यक्ष र परोक्ष भूमिका रहँदै आएको छ । बिहे गर्नु, नगर्नु वा कहिले गर्ने भन्ने निर्णय गर्ने पहिलो हक र रोजाइ छोरीहरूकै हो । शिक्षित र आर्थिक रूपले आत्मनिर्भर बनेका अविवाहित छोरीहरूलाई पनि परिवार र समाजले बिहेका लागि दबाब दिइरहने पितृसत्तात्मक समाजको संस्कृति बदल्नु जरुरी छ ।