राजनेताहरूका प्राध्यापक

उहाँको निधन हुनेबित्तिकै तरोताजा उहाँका बारेमा लेख्नु–बोल्नु कसैका लागि पनि प्रिय कुरा होइन, त्यसमाथि उहाँको सान्निध्यमा रहेर काम गर्ने, दीक्षित हुने अवसर पाएका व्यक्तिहरूका लागि त झनै होइन । प्रदीप गिरिको स्पष्ट मान्यता थियो, निधनलगत्तै कुनै पनि व्यक्तिको सम्यक् मूल्यांकन सम्भव छैन । जसरी प्रदीप गिरिले बीपीको देहान्त भएपछि बीपीका बारेमा आफैंले लेखेका र बोलेका धेरै कुरा त्यसको दुई दशकपछि संशोधन गर्नुभयो, त्यसै गरी उहाँका

बारेमा अहिले हामीले भावनामा बहकिएर बोलेका कुराहरू समयक्रममा संशोधित हुन सक्छन् । तर त्यसो भन्दैमा अहिले नबोली, नलेखी पनि भएको छैन । प्रदीप गिरिले आजीवन जुन नेपाली समाजलाई पर्गेल्ने र परख गर्ने कोसिस गर्नुभएको थियो, आज त्यही नेपाली समाज प्रदीप गिरिको व्यक्तित्व पर्गेल्न र परख गर्न हतारिएको छ ।

२००७ सालको क्रान्तिमा हिस्सेदारीपूर्वक भाग लिएको राजनीतिक परिवारमा जन्मिनुभएका प्रदीप गिरिको परिवारका अग्रजहरू गृहमन्त्री, प्रधानमन्त्रीदेखि देशका अरू सामाजिक क्षेत्रमा पनि प्रभावी बने । प्रदीप गिरिले आजीवन आफूलाई राजनीतिज्ञका रूपमा उभ्याउनुभयो तर सत्ता उहाँको साध्य थिएन । राजनीति उहाँको साधन र साधनाको हतियार थियो । २०५६ सालको आम निर्वाचनमा पराजयपश्चात् किशुनजीले राष्ट्रिय सभामा मनोनीत गरेर मन्त्री बनाउने आग्रह गर्दा ईश्वरको इच्छा अर्कै रहेको भन्दै, किशुनजीको स्नेहले प्राप्त हुन लागेको पद सहर्ष इन्कार गर्नुभएको थियो । प्रदीप गिरिको रुचि क्रमशः साहित्य, अध्यात्म, राजनीति थियो तर उहाँको राजनीतिक व्यक्तित्वले साहित्यिक र आध्यात्मिक व्यक्तित्वलाई ओझेलमा पारेको थियो ।

पिता मित्रलाल गिरिले देशदेशावरबाट जम्मा गरेका किताब प्रदीप गिरिले विद्यालय जीवनमै छिचोल्नुभएको थियो । कुलदीप गिरिका सन्तानहरूमध्ये प्रदीप गिरिका हजुरबुवाको भागमा अंशबन्डा न्यायपूर्वक भएको थिएन, जिउनी पनि यथोचित थिएन । हजुरआमा सावित्री गिरिले राणाहरूसँगको पहुँचका आधारमा ससुरासँग ४,४०० बिघाÙ ४४ मौजाबाट जम्मा ८० बिघा मात्र हात पारिन् । क्रान्तिकारी हजुरआमासँग शाकाहारी भान्सा गर्ने सुविधा प्रदीप गिरिलाई थियो, जुन छुट परिवारका अरू सदस्यलाई थिएन । यसरी उहाँको बागी, विद्रोहको र समाजमा संघर्ष गरेपछि अधिकार र न्याय पाउन सकिन्छ भन्ने कुराको प्रेरणा हजुरआमा सावित्री हुनुहुन्थ्यो । कुलदीप गिरिले गिरि, नेवार, गुरुङ र छेत्री कन्यासँग विवाह गरेका थिए ।

पूर्वबाट सप्तकोशी पार गरेपछि नेपाली कांग्रेसको पहिलो कचहरी प्रदीप गिरिकै घरआँगनमा सुरु हुन्थ्यो । कोइरालाहरूको रोजाइको पहिलो थातबास भएपछि एक किसिमले सप्तकोशीबाट पश्चिम लाग्दाको नेपाली कांग्रेसको मुकाम बस्तीपुरको घर थियो । कृष्णप्रसाद कोइरालाको कलकत्ताको मण्डीमा कुलदीप गिरिको टी–स्टेटमा उत्पादित चिया पुग्थ्यो ।

परिवारमा राजनीतिक चेतना र नेपाली कांग्रेसको गुटबन्दीको प्रभावस्वरूप केटाकेटीमा पनि बीपी र मातृका समूह बनाएर खेल्ने गरेको कुरा प्रदीप गिरि रुचिपूर्वक सुनाउने गर्नुहुन्थ्यो । मित्रलाल गिरि २०१२ सालको जनकपुर अधिवेशनबाट निर्वाचित केन्द्रीय सदस्य थिए भने उनले २०१५ सालको आम निर्वाचनमा हालको सिरहा र सप्तरीको एउटै निर्वाचन क्षेत्रबाट गजेन्द्रनारायण सिंहलाई पराजित गरेका थिए ।

आफ्नै पिताले स्थापना गरेको विद्यालयबाट २०१८ सालको ब्याचमा प्रथम श्रेणीमा एसएलसी पास गरेपछि प्रदीप गिरि उच्च शिक्षाका लागि २०१९ सालमा काठमाडौं आएर अस्कलमा भर्ना हुनुभयो । परिवारले उहाँलाई विज्ञान पढ्नका लागि भर्ना गरिदिएको भए पनि कला संकायमा प्रवृत्त उहाँलाई विज्ञानले छुने कुरा थिएन । उहाँको बास कक्षाकोठामा भन्दा तत्कालीन अवस्थामा न्युरोडमा रहेको अमेरिकी पुस्तकालयमा हुन पुग्यो । हिन्दी र नेपाली साहित्यले काम चलाउँदै आउनुभएका उहाँलाई अंग्रेजीको लत बस्यो । उहाँको परिवारले प्राचार्य अमृत प्रधानसँग अध्ययनबारे सोधनी हुँदा क्याम्पस कम आउने गरेको थाहा भएपछि उहाँलाई बनारस पठाउने तय गर्‍यो ।

कुनै बेला पृथ्वीनारायण शाहले नेपाल एकीकरणका लागि गोत्र परिवर्तन गरेको स्थल र हतियार पनि लिएर आएको पुण्यभूमि बनारस २०२० र २०३० सालका दशकमा नेपाली डायस्पोराले चलायमान थियो । २०३० सालको दशकपछि नेपाली राजनीतिमा बनारसको प्रभाव निस्तेजप्रायः भएको थियो ।

बनारसको नेपाली वातावरणमा प्रदीप गिरि २०२५ सालमा बीपी निर्वासनमा जानुपहिले नै स्थापित नाम बनिसक्नुभएको थियो । बीपी, सुवर्ण र पुष्पलालपछिको चौथो डन बनारसमा उहाँ नै हुनुहुन्थ्यो । अध्ययनमा तगडा, संगठन गर्न सिपालु र जमिनदार पिताले पठाएको पैसाले फुर्माइस गर्ने पैसाको कमी नहुने भएकाले बनारसमा उहाँको ग्याङ बहुत जम्यो । हुँदाहुँदा उहाँले बनारसमा बीपी र पुष्पलालको सहयोगबिना नेपाली छात्र संघमा आफ्ना उम्मेदवार जिताउने सामर्थ्य राख्न थाल्नुभयो ।

बनारसमा अध्ययन गर्दा नै बीपीले संगत गर्ने अवसर पाएका गान्धी र नेहरूबाहेकका दुई लौहपुरुष राममनोहर लोहिया र जयप्रकाश नारायणसँग प्रदीप गिरिको बाक्लो उठबस हुन पुग्यो । जयप्रकाश नारायणको आश्रममा शैलजा आचार्यसँगै पुगेको कुरा उहाँ रोमाञ्चित हुँदै सम्झनुहुन्थ्यो । लोहियासँग त उहाँले प्रजातान्त्रिक समाजवादी युवा लिग (डीएसवाईएल) का लागि लिखित शुभकामना मन्तव्यसमेत प्राप्त गर्नुभएको थियो, बिरामी नपरेका भए त्यसको सम्मेलन लोहियाले उद्घाटन गर्ने तय भएको थियो ।

नेपाली समुदायमा रहेको प्रदीप गिरिको व्यक्तित्वको दबदबा यसरी भारतीय साथीहरूमाझ पनि हुन थाल्यो । बनारसमा आफूसँगै दीक्षित भएका भारतीय साथीहरू उहाँ काठमाडौँ आएजसरी नै दिल्ली रवाना भए । उनीहरू दिल्लीको तत्कालीन स्थायी संस्थापनको अंग बन्न पुगे । राजीव गान्धीका खास विश्वासपात्र मानिएका उहाँका अनन्य मित्र डीपी त्रिपाठीले सन् १९८९ को एक साँझ ‘वान टु वान’ भेट गराइदिएपछि राजीव गान्धीले नेपालको सोलोडोलो वस्तुस्थिति बुझ्न पाए । बाहिर सार्वजनिक नभएको यस्तो तथ्य कुनै दिन डीपी त्रिपाठीसँगको अन्तर्वार्ता छापिँदा प्रकाशमा आउला ।

संस्था बनाउने/निर्माण गर्ने पक्षमा प्रदीप गिरिको सधैंको जोड थियो तर संस्थाले उहाँको व्यक्तित्वको अराजक शैलीका कारण सशक्त र मूर्त रूप लिन सक्थेन । उहाँले भारतमा भीमबहादुर तामाङलाई सम्पादक बनाएर ‘रहर’ पत्रिका निकाल्नुभयो । रहरमा निकालेको भएर पत्रिकाको शीर्षक नै ‘रहर’ राखिएको थियो । ‘तन्नेरी आवाज’ र ‘अब के गर्ने’ पुस्तिकासमेत उहाँले लेख्नुभयो, प्रकाशन गर्नुभयो । डीएसवाईएल गठन गरेर त्यसको अध्यक्ष शैलजालाई बनाउनुभयो, आफू उपाध्यक्ष बन्नुभयो र रामचन्द्र पौडेललाई महामन्त्री राख्नुभयो । बीपीको स्वदेश फिर्तीपछि उहाँकै दबाबमा शैलजा डीएसवाईएलमा निष्क्रिय हुनुभयो र त्यो संस्थाको औचित्य पनि समाप्त जस्तो भयो । २०३६–४६ सालसम्म उहाँले फेरि ‘समता’ पत्रिका प्रकाशन गर्नुभयो ।

पारिवारिक सम्बन्ध ठीकठाक भए पनि २०२० सालको दशकको अन्त्यमा पुग्दा–नपुग्दा गिरिजाप्रसादसँग प्रदीप गिरिको मत बाझियो । त्यसउप्रान्त कोइराला परिवारसँग उहाँको खास जम्न सकेन । उहाँ सुवर्ण गुट हुँदै किशुनजी गुट र त्यसपछि शेरबहादुर गुटका स्थायी सदस्य बनिरहनुभयो ।

किशुनजीको आप्त वचन प्रदीप गिरिका लागि प्रिय थियो । प्रदीप गिरिले २०४८ सालको संसदीय टिकट नपाउनुमा किशुनजीको सार्थक हस्तक्षेप नहुनु उहाँवरिपरिका सहयोगीहरूको ठम्याइ थियो । किशुनजीले खास समयमा संरक्षण नगर्नुभएको स्वीकारोक्ति उहाँको पनि थियो । तर २०५१ सालको संसद् प्रवेश र २०५७ सालमा पार्टी केन्द्रीय सदस्य बनेपछि उहाँ अर्ध–आधिकारिक कांग्रेस बन्नुभयो । राजा ज्ञानेन्द्रको ‘कु’ पछिको आन्दोलनले उहाँको व्यक्तित्व थप उज्यालियो । २०६२–६३ सालपछि बागी आवाज आधिकारिक बन्न पुग्यो । फेरि पनि बागी बन्ने लतले भने उहाँलाई छाडेन । यो सबबीच उहाँले बीपीका छरिएका सामग्रीहरू संकलन गरेर प्रकाशित गर्नुभयो, बीपीको राजनीतिक व्यक्तित्व मात्र स्विकारेका उहाँले बीपीको दार्शनिक पाटोबारे पनि खुलेर लेख्नुभयो । त्यसपछि सिंगो कांग्रेस वृत्तमा पनि उहाँको स्वीकार्यताको दायरा बढ्यो । २०७० सालको संविधानसभामा उहाँ कांग्रेसबाट एक नम्बरमा सिफारिस हुनुभयो ।

प्रदीप गिरिले सिरहामा पिताजीको नाम राखेर ‘मित्र आश्रम’ स्थापना गर्नुभयो, जसको भव्य उद्घाटन किशुनजीले गर्नुभएको थियो । मित्र आश्रम अहिले ‘स्वराज ट्रस्ट’ बनेको छ । आश्रममा उहाँको भान्से सधैं स्थानीय चमार, डोम र मुस्लिम हुन्थे । छुवाछूत मान्ने समाजमा समाजसुधारको हकमा त्यो ठूलो क्रान्ति थियो । उहाँले संसद् विकास कोषबाट कम्प्युटरको मात्र होइन, डकर्मी र सिकर्मीको तालिम पनि दिलाउनुभयो । उहाँ जरासँग जोडिएका बौद्धिक हुनुहुन्थ्यो र त्यो अभ्यास पनि गर्नुहुन्थ्यो भन्ने कुराको योभन्दा राम्रो प्रमाण के होला र !

एउटा रोचक कुरा, २०७४ सालको निर्वाचनमा मात्र उहाँले आफूलाई मतदान गर्न पाउनुभएको थियो । कारण, उहाँलाई २०५१, २०५६ सालमा दिइएको निर्वाचन क्षेत्र उहाँको घर भएको होइन कि कम्युनिस्ट दबदबा भएको क्षेत्र थियो । उहाँले झन्डै जादु गरेरै २०५१ सालमा निर्वाचन जित्नुभएको थियो । २०५६ सालको कथा अर्कै छ । तर त्यो हारले गर्दा उहाँलाई कहिल्यै चुनाव नजितेको भ्रम पर्न गएको थियो, त्यसलाई उहाँले २०७४ सालमा सानदार रूपमा बदर गरिदिनुभयो ।

निबन्धकार फ्रान्सिस बेकनले ‘अध्ययन’ शीर्षक निबन्धमा भनेका छन्, ‘केही किताब चाख्नका लागि, केही चबाउनका लागि र केही पचाउनका लागि हुन्छन् ।’ प्रदीप गिरिले रामायण, महाभारत, पुराण, मार्क्स, गान्धी, बीपी, संगीत, साहित्य, कला, संस्कृति आदि पढेर पचाउनुभयो । त्यसले उहाँलाई ज्ञान दियो, प्रज्ञा दियो । अनि दियो आधिकारिकता, त्यो ज्ञानको सत्ता बन्यो । अनि त सत्ताधारीदेखि सडकधारी सबै उहाँको सामु नतमस्तक बन्दै गए । त्यसमा सुदीर्घ राजनीतिको संस्कार मिसियो । अनि बन्यो प्राधिकारसहितको प्रदीप गिरि ब्रान्ड । यो सबका बावजुद उहाँलाई प्रसिद्धिसँग खास सरोकार थिएन । ज्ञानमा ‘पर्फेक्सनिस्ट’ बन्नुभयो, बाँकी सारा कुरा असरल्ल । झट्ट हेर्दा केही खोजी गरिरहेको, ‘कन्फ्युज्ड’ जस्तो तर अस्पष्टताभित्र एकदम प्रस्ट ।

विद्वत्ताका हिसाबले प्रदीप गिरिलाई सर्वाधिक प्रिय लाग्ने लोहियाको जन्मशताब्दी उहाँको ‘अल्मा म्याटर’ काशी हिन्दु विश्वविद्यालय (बीएचयू) ले मनाउने निर्णय गर्‍यो । त्यसमा उहाँ विशिष्ट वक्ता बनाइनुभयो । उहाँलाई ‘प्राध्यापक डाक्टर प्रदीप गिरि’ भनेर कार्यक्रमको निम्तो आयो, रोस्टर छापियो । उहाँलाई त्यो कुराले असहज भएको प्रस्ट थियो । अनि उहाँले मन्तव्यका क्रममा भन्नुभयो, ‘मैं प्रोफेसर भी नहीं हूँ और डाक्टर भी नहीं हूँ । लेकिन मैं प्रोफेसरों का पोलिटिसियन हूँ और पोलिटिसियनों का प्रोफेसर ।’ अर्थात्, म प्राध्यापकहरूको राजनेता हुँ र हुँ राजनेताहरूको प्राध्यापक । सभागार तालीले गुञ्जायमान भयो । आफूलाई नेपालमा भएको एक मात्र मार्क्सवादी दावा गर्ने प्रदीप गिरिलाई नेपाली कम्युनिस्टहरूले बारम्बार मार्क्सवाद प्रवचन गर्न लगाए । कांग्रेसको मात्र गुरु रहेका उहाँ यसरी नेपाली कम्युनिस्टका पनि गुरु बन्नुभयो र बन्नुभयो सिंगो देशका गुरु ।

‘राजनेताहरूका प्राध्यापक’ प्रदीप गिरिका बारेमा अहिलेलाई यति नै, उहाँको चर्चा गरेर नसकिने बहुआयामबारे कुरा गर्न हाम्रा लागि सिंगो जीवन छ, अनन्त समय छ ।