विषादी प्रयोगमा सावधानीको खाँचो

यसरी बाली उत्पादक किसानदेखि आम उपभोक्तासम्म प्रताडित बनिरहँदा पनि विषादीको मात्रा घटाउन भने सरकारी तहबाट खासै पहल भएको पाइँदैन । थोरै जग्गामा धेरै फलाउने र अधिकतम लाभ लिने अभिप्रायले किसानहरूले विषादीको जथाभावी प्रयोग गरिरहेकै छन् ।

धेरै किसान खेतीबालीमा लाग्ने रोगकीरा हटाउन कृषि प्राविधिकको होइन, बीउबिजन र कीटनाशक औषधि बेच्ने स्थानीय पसलेको भर पर्छन् । विषादीको मात्रा तथा मापदण्डबारे मात्र होइन, त्यसको नाम–कामबारे पनि राम्ररी जानकारी नभएका किसानहरूले छर्कने क्रममा सुरक्षा सावधानी पनि अपनाउँदैनन् । कतिले त नाकमुखसमेत नढाकी विषादी छर्किन्छन्, हातमा पन्जासम्म लगाउँदैनन् । यही कारण कति किसान क्यान्सरजस्ता नसर्ने तर घातक रोगबाट पीडित बन्न पुगेका छन् ।

खास गरी तरकारी धेरै फल्ने क्षेत्रहरूमा बढी समस्या देखिएका छन् । उदाहरणका लागि, सर्लाहीको हरिवन, घुर्कौलीमा पाँच वर्षयता क्यान्सर रोगले २२ जनाको मृत्यु भइसकेको छ भने, आधा दर्जनभन्दा बढी बिरामी छन् । बिरामीमध्ये अधिकांशमा छाला तथा रगतको क्यान्सर छ । हरिवनमा मात्रै गत आर्थिक वर्षमा ३६ जना क्यान्सर रोगी नगरपालिकाको सम्पर्कमा आएका थिए । वास्तविक पीडितको संख्या योभन्दा बढी हुन सक्छ । सर्लाहीकै वाग्मती नगरपालिकामा मात्र पाँच वर्षयता १ सय ४६ जना क्यान्सर रोगी पालिकाको सम्पर्कमा आएका छन् । लालबन्दीमा नगरपालिकामा पनि गत आर्थिक वर्षमा मात्र ४४ जना क्यान्सरका नयाँ रोगी पालिकासम्म आइपुगेका थिए । तीमध्ये धेरैजसो तरकारीको व्यावसायिक खेती गरिने क्षेत्रका छन् । अन्यत्र पनि विषादी प्रयोग गर्ने क्षेत्रका मानिसमा क्यान्सरको समस्या देखिएको छ । विषादीकै कारण टाउको–पेट दुख्ने, आँखा पोल्ने, छाला चिलाउने, वाकवाकी लाग्नेजस्ता तत्कालीन समस्या भोग्ने किसानको संख्या त निकै धेरै छ ।

बालीमा रोगकीराको प्रकोप बढेसँगै रासायनिक मल र विषादीको प्रयोग बढ्दो छ, माटोको उर्वराशक्ति घट्दो छ । यसको दुश्चक्र कस्तो छ भने, फेरि बढी फलाउन वा बाली खेर जान नदिन किसानहरू विषादीमा जोड दिन्छन्, जसको दुष्परिणाम उनीहरू स्वयंदेखि उपभोक्तासम्मले नै भोग्नुपरेको छ । विषादी छरेको केही दिनसम्म तरकारी टिप्न नहुने भए पनि सबै किसानले यो नियम पालना गर्दैनन् । बजारमा माग बढी र आपूर्ति कम भएकै बेला आफ्नो उत्पादन बिक्री गर्न सकेमा धेरै पैसा पाइने लोभले कतिपय किसानले जानीजानी उपभोक्तासम्म विष पुर्‍याइरहेका छन् । मानव स्वास्थ्यमा गम्भीर असर पुर्‍याइरहेको विषादी प्रयोगमा भइरहेको यो लापरबाही रोकिनुपर्छ ।

निश्चय पनि बिचौलिया मात्र मोटाउने बजारचक्रका कारण किसानहरूलाई सरकारले सबै किसिमको ढाडस दिनु आवश्यक छ । त्यसैले उत्पादनमा कुनै असर नपर्ने गरी रासायनिक विषादीको वैकल्पिक विधि प्रयोग गर्न उनीहरूलाई प्रोत्साहन गरिनुपर्छ । गाईवस्तुको पिसाब र वनस्पति प्रयोग गरी बनाइने जैविक विषादीलगायतका वैकल्पिक विधिहरू उनीहरूलाई सिकाउनुपर्छ । रासायनिक विषादी प्रयोगलाई योजनाबद्ध रूपमै निरुत्साहित गर्नुपर्छ । यस्तो विषादी नै प्रयोग गर्दा पनि कृषि प्राविधिकको सल्लाह लिन, मापदण्डको पालना गर्न र स्वास्थ्य सुरक्षा अपनाउन लगाउनुपर्छ । यस अतिरिक्त, सरकारले देशका विभिन्न स्थानमा विषादी मापन मेसिन सञ्चालनमा ल्याई नियमित रूपमा नमुना परीक्षण गर्नुपर्छ । विषादीका कारण खान अयोग्य कृषि उत्पादनहरूलाई बजारमा पठाउन प्रतिबन्ध लगाउनुपर्छ । अरू देशबाट आयातित सामग्रीको हकमा पनि यो नियम लगाउनुपर्छ ।

प्लान्ट क्वारेन्टिन तथा विषादी व्यवस्थापन केन्द्रका अनुसार आर्थिक वर्ष २०७७/७८ मा मात्रै मुलुकमा १ अर्ब ६ करोड १८ लाख २३ हजार रुपैयाँ बराबरको ७ लाख ८३ हजार ३ सय ४३ किलो विषादी आयात भएको छ । जानकारहरूका अनुसार अनौपचारिक रूपमा पनि उत्तिकै विषादी भित्रिने गरेको छ । यसबाटै थाहा हुन्छ, कृषि उत्पादनमा कति विषादी प्रयोग भइरहेको छ भन्ने । सरकारले मानव स्वास्थ्यमा गम्भीर असर गर्ने २१ प्रकारका विषादीमाथि प्रतिबन्ध लगाएको पनि छ । तर भारतसँगको खुला सीमाका कारण प्रतिबन्धित विषादी भित्रिएर सजिलै बिक्री–वितरण भइरहेको छ । सरकारले यसरी लुकीछिपी भइरहेको हानिकारक विषादी आयात र बिक्री–वितरणमा पूर्ण रूपमा रोक लगाउनुपर्छ ।

समग्रमा, सरकारले आफ्ना संयन्त्रहरूको उचित परिचालन गरी किसानलाई विषादी र यसको प्रयोगबारे सुसूचित र प्रशिक्षित गर्नुपर्छ, कृषि प्राविधिकहरूको उपस्थिति बढाउनुपर्छ, विषादी परीक्षण स्थलहरू विस्तार गनुपर्छ, र हानिकारक विषादीहरूको बिक्री–वितरण ठप्प पार्नुपर्छ । अनि मात्रै असुरक्षित विषादीको प्रयोगबाट किसान र उपभोक्ता दुवै जोगिन सक्छन् ।