वैकल्पिक धारको चेत
नेपालको राजनीतिलाई वर्तमान विन्दुसम्म ल्याइपुर्‍याउने जिम्मेवार भूमिकामा थिए- हाम्रा प्रमुख राजनीतिक दल र तिनका नेतृत्ववर्ग । इतिहासले यस योगदानको उचित अभिलेखीकरण गर्छ नै । विगतको निरंकुश हुकुमी शासन तथा परिवारवादविरुद्ध शंखनाद र उदारवादी लोकतान्त्रिक अभ्यासको प्रारम्भ राजनीतिक दलहरूको हस्तक्षेपबिना सम्भव थिएन ।

दलहरूको उदय, संसदीय अभ्यास अनि तत्पश्चात् संवैधानिक राजतान्त्रिक पद्धतिको प्रयोग पनि यिनै क्रममा विकसित विभिन्न अग्रगामी आयाम थिए । यसको पछिल्लो उपलब्धि भनेको संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रको संस्थागत विकास हो । कतिपय उपलब्धि सहज र शान्तिपूर्ण प्रक्रियाबाटै गणतन्त्रसम्म आइपुगे अनि कतिपयमा हिंसात्मक तथा सशस्त्र विद्रोहका आयामहरू थिए । तर निर्विवाद के हो भने ती यावत् महत्त्वपूर्ण राजनीतिक रूपान्तरणको अग्रणी भूमिकामा थिए राजनीतिक दलहरू । यति हुँदाहुँदै पनि आज फेरि आमनागरिकमाझ राजनीतिक दलहरूको साख खस्किएको छ । राजनेताहरूको लोकप्रियता प्रायः शून्य छ । दलहरूप्रति नागरिक असन्तुष्ट मात्र होइनन् आक्रोशित छन्, मोहभंग तथा वितृष्णासहित छटपटीमा पनि छन् । त्यसैको बीचबाट एउटा राहतको खोजी स्वरूप सबै वर्ग, तप्का, क्षेत्रमा वैकल्पिक राजनीतिक चेत देखा पर्दै गरेको छ । यत्रतत्रबाट सुनिने समान खाले स्वर हो- ‘अब वैकल्पिक राजनीतिक धार आवश्यक छ !’

विनिर्माणको क्रम

साधरणतः सबैजसो मूलधारका दलीय शक्तिहरू व्यवस्थित प्रणालीसहित संस्थापित छन् । तिनका निर्देशक सिद्धान्त अनि आस्थागत वैचारिक पृष्ठभूमि पनि थिए । घोषित नीति, कार्यक्रम साथसाथै उद्देश्य र लक्ष्य पनि त्यत्तिकै प्रस्ट तथा लोभलाग्दा थिए । निजात्मक रूपमा केलाउँदा पनि अधिकांश दलका नेतृत्व वर्ग विगतमा राष्ट्रिय राजनीतिमा बलिदान र संघर्ष गरेका, त्यागी र अनुभवीहरू नै हुन् । उनीहरूप्रति जनता विश्वस्त हुने पर्याप्त आधार थिए । त्यसैले नै आमनागरिक लामै समयसम्म तिनका अनुयायी बने । विडम्बना ! जबजब तिनीहरू नै राज्यको नीति निर्माण तहसम्म पुगे, व्यवहार र यथार्थबाट एकपछि अर्को गर्दै सबै बुख्याचा मात्र साबित हुन थाले । जनउत्तरदायित्वबाट विमुख, लोकतान्त्रिक आचरणविहीन र सत्तामोह नेतृत्व वर्गको आम चरित्र बन्यो । एकपछि अर्को गर्दै मुकुन्डो खोलिए । मीठा आदर्श र आकर्षक प्रतिज्ञाहरू झूटा साबित भए । आमजनताका विश्वास नराम्ररी कुँजिए । फेरि पनि नेतृत्ववर्गले यसका लागि न त आत्मालोचना गर्न आवश्यक ठान्यो न त कमीकमजोरी सच्याएर अगाडि बढ्न नै । स्वाभाविक हो, कुनै समय जनताका लागि आदर्शका धरोहर बनेको नेतृत्वपंक्ति यस्तै व्यवहारका कारण वर्तमान विन्दुसम्म आइपुग्यो ।

आस्थाको राजनीतिबाट विमुख, उद्देश्य र लक्ष्यबाट विचलित, आचरणमा स्खलित तथा वित्तीय मामिलामा अपारदर्शि भएकैले उनीहरू जनताबाट टाढिएका हुन् । थाहा छैन, यो क्रम कहाँ टुंगिने हो ?

वैकल्पिक धारको खोजी

मुलुकभित्र अनास्थाका राजनीतिक शृंखलाहरू छोटो अवधिमै विकसित भइरहे, जसका कारण वैकल्पिक राजनीतिक धारका भ्रूणहरू देखिन थालेका छन् । यी मार्क्सवादी–लेनिनवादी वैचारिक धरातलमा उभिएर लम्केका कम्युनिस्ट दलहरू पनि होइनन् । पश्चिमा संसदीय प्रणालीलाई आदर्श मान्ने उदार पुँजीवादका अनुसरण गर्ने कांग्रेस पनि होइन, नौलो शैलीमा समाजवादी, प्रगतिशील वा जनपक्षीय भनेर चिनाउने समूह पनि होइन । पुरातन पहिचान र अस्तित्वभन्दा फरक र नवीन अनि स्वतन्त्र दाबी गर्न रुचाउनेहरू बेग्लै जमात बनाएर आकार लिन खोजिरहेका छन् । सामाजिक सञ्जाल अनि आम सञ्चारमाध्यमहरूले तिनलाई वैकल्पिक राजनीतिक धारका रूपमा स्थापित गराउन खोजिरहेका छन् । यद्यपि, यो मूर्त कहिले होला ? त्यसो त, ‘वैकल्पिक शक्तिबाट केही न केही होला’ भनेर आम मानिस आकर्षित मात्र होइन आशावादी पनि छन् । एक अर्थमा समाज वैकल्पिक शक्तिप्रति केही हदसम्म आसक्त छ, जुन अस्वाभाविक होइन ।

राजनीतिक आवश्यकता

विविधता र बहुलताको सौन्दर्य भन्नु नै यसमा विद्यमान प्रतिस्पर्धा र छनोटका विशाल आयाम हुन् । कतिपय सन्दर्भमा यी पनि पुरातन सीमाभित्र संकुचन हुने सम्भावना रहन्छ । त्यसले नागरिकको छनोटको अवसर अन्त्य गर्छ । वैकल्पिक शक्ति त्यस अर्थमा आवश्यक हुन्छ, जब यसले नवीनताको बोध मात्र गराउँदैन शक्तिहरूबीच सन्तुलन र सुपरिवेक्षणको सम्भावनालाई पनि जीवन्तता दिन्छ । नेपालमा नेपाली कांग्रेस, वामपन्थी दलहरू अनि पूर्व पञ्चहरूका पुरातनपन्थी जमातलाई मूलधारका राजनीतिक शक्तिका रूपमा लिइन्छ । २०४६ सालपछि निर्मित राष्ट्रिय राजनीतिको प्रारूप हो यो । तर यी सबै खाले दलगत जमातहरू नागरिकले देखि–भोगिसकेका हुन्, जसमध्ये कुनै पनि सुनपानीले धोएका रहेनन् । फेरि यिनै शक्तिहरूबाट भावी उद्धार र सही निकास होला भन्ने आशा पनि रहेन । संगठनात्मक आबद्धताका कारण दलीय दास बनेका निश्चित संख्याका प्राणीहरूबाहेक आम नागरिक एउटा बेग्लै खालको राजनीतिक टेकोको खोजीमा छन् । लामो समयदेखि पिरोल्दै आइरहेका पुरातन राजनीतिक बनियाँहरूबाट उन्मुक्ति चाहिरहेका छन् । परम्परागत राजनीतिक शक्तिहरूको संकीर्ण घेरामाझ नवीनतम तथा फराकिलो क्षितिज उघार्न खोजिरहेका छन् । यस्तै चाहनाले गर्दा वैकल्पिक राजनीतिको आवश्यकताको अनुभूति समाजमा धेरै अगाडिबाटै हुँदै आइरहेको छ । यद्यपि ती केही अमूर्त अनि केही भावुक चेतनाका रूपमा थिए ।

वैकल्पिक राजनीतिक धारलाई मूर्त बनाउने प्रयत्न त्यसो त विशुद्ध नौलो रहेन । पहिलो जनआन्दोलनपछि स्थापित राजासहितको संसदीय व्यवस्था प्रयोगका समयमा एउटा क्रम चल्यो । त्यसमा मूलधारका कांग्रेस, कम्युनिस्ट अनि पूर्वपञ्चहरूले जसरी सत्ताको दुरुपयोग गरे, भ्रष्ट आचरण देखाए, राजनीतिक सिद्धान्त–आदर्श अवमूल्यन गर्न लागे, त्यसबाट विरक्तिएर एकथरी वैकल्पिक राजनीतिक धार निर्माणको अभियानमा लागेका थिए । लोक दल त्यसै अभियानको मूर्त अभिव्यक्ति थियो । देवेन्द्रराज पाण्डे, टंक कार्की लगायत सामेल थिए यस अभियानमा । कहलिएको धनाढ्य अनि वरिष्ठ चार्टर एकाउन्टेट कुँवेर शर्माको हरियाली पार्टी पनि फरक धारको राजनीतिक चेतसहित समाजमा देखा परेको थियो । क्याप्टेन नारायणसिंह पुनको समता पार्टीले पनि त्यसै गरी वैकल्पिक राजनीतिक गोरेटो कोर्ने जमर्को गरेको थियो । गोरेबहादुर खपांगीको राष्ट्रिय जनमुक्ति पार्टी, गजेन्द्रनारायण सिंहको नेपाल सद्भावना पार्टी, गोपाल गुरुङको नेसनल मंगोल पार्टी, पासाङ शेर्पाको लोकतान्त्रिक समाजिक पार्टी आदि वाम र कांग्रेसले निर्माण गरेका पुरातन राजनीतिक धारभन्दा पृथक् बाटाको खोजीमा थिए ।

पछिल्लो समय ठूलै तामझाम र जोसजाँगरका साथ उदय भएको थियो पत्रकार रवीन्द्र मिश्र नेतृत्वको अर्को शक्ति- विवेकशील साझा पार्टी । नेपाली राजनीतिका अनुभवी र हस्ती बाबुराम भट्टराईको नयाँ शक्ति पार्टी वैकल्पिक राजनीतिक शक्ति निर्माणको यात्रामा अगाडि सर्‍यो । तर पछिल्ला वर्षहरू उनी शक्ति सञ्चयको मोहमा लम्किँदै गर्दा अन्ततः एक्लिने अवस्थामा आइपुगे । यही मौकामा पत्रकार रवि लामिछानेको राष्ट्रिय स्वतन्त्र पार्टी अनि सुमन सायमी लगायत गैरदलीय स्वतन्त्रहरूको अर्को अभियान पनि देखा परेका छन् ।

एकातिर वैकल्पिक राजनीतिक धार निर्माणको महायात्रा राष्ट्रिय आवश्यकता र आम नागरिकको चाहना हो अर्कातिर यत्रो विघ्न प्रयत्न हुँदाहुँदै पनि परिणाम हातमा लाग्यो शून्य छ ! यो विरोधाभासपूर्ण त्रासदी किन ?

असफलताका कारण

राजनीतिक यात्राका प्रेरक पक्ष असहमति, आक्रोश र असन्तोषका आवेग पनि हुन् । केही हदसम्म यी तत्त्वले गति र ऊर्जा पनि दिन्छ, जसले अपेक्षित लक्ष्यसम्म पुग्न मद्दत गर्छ । तर, वैकल्पिक राजनीतिक धारलाई मूर्त बनाउने चेष्टाले भन्छ-

- निर्दिष्ट दार्शनिक मार्ग दर्शनको अभाव

- केवल तत्कालीन राजनीतिक, सामाजिक र आर्थिक बेथितिप्रति सृजित प्रतिक्रियात्मक चेतको बाहुल्य

- धरातलीय आधारबाट विकसित भएका नभई पूर्वनिर्मित फरकफरक इतिहास बोकेका व्यक्तित्वहरूको भीड र तिनका फरकफरक आकांक्षा र अस्तित्वलाई सही व्यवस्थापन गर्न नसक्नु

- अधिकांशमा निजात्मक प्राप्ति र प्रगतिका लागि नयाँ राजनीतिक दल साधन बनाउने गलत चाहना र सोही अनुसारको प्रयास

- निश्चित मुद्दाका आधारमा जनताबीच पुगेर संगठनात्मक धरातल बलियो बनाउनुभन्दा अमुक दल र शक्तिसँग तालमेल गर्दै चुनावी मोर्चामा गएर सत्तामा पुग्ने आतुरता

- वैकल्पिक राजनीतिक धार आखिर के हो भन्ने बहसको अभाव । दललाई केबल अमुक अमुक व्यक्तिको प्रभुत्वका आधारमा पहिचान बनाउने गलत प्रवृत्ति

- शक्ति विस्तार र सहभागिताको व्यापकता देखाउने मोहमा अनियन्त्रित र अव्यस्थित तरिकाबाट व्यक्तिहरूको घुसपैठमा खुलापन

- राजनीतिक दल सञ्चालनको स्रोत अज्ञात र आर्थिक पारदर्शिताको कमी

अनुभवले भन्छ- वैकल्पिक राजनीतिक धार निर्माणको चाहनाले एकै ठाउँमा भेला हुने त गरिन्छ तर व्यवस्थित, अनुशासित अनि उद्देश्यउन्मुख हुन सकिएको छैन । यथार्थले आज पनि भन्छ- आस्था–सिद्धान्तमा स्पष्टता र निश्चित लक्ष्य प्राप्तिका लागि एकीकृत प्रतिबद्धता अभावमा जतिसुकै विशाल जमघट भए पनि त्यो अन्ततः भीड मात्र साबित हुँदो रहेछ । रहर, भावना अनि आवेग र असन्तुष्टि मात्र पर्याप्त हुँदो रहेनछ । मुलुक वैकल्पिक राजनीतिक शक्तिको खोजीमा छ, समयको अपेक्षा पनि त्यस्तै छ, तर परीक्षामा को कसरी खरो देखिने हो, हेर्नु नै छ ।