कान्तिपुर वेबसाईट
AdvertisementAdvertisement
२३.१२°C काठमाडौं
काठमाडौंमा वायुको गुणस्तर: १६१

गतिशील चुरेको चुरो बुझौं

चुरेको समग्र भूगोललाई विलीन हुन नदिन र सदासर्वदा बचाइराख्न यस क्षेत्रको समस्या समाधानमा अर्जुनदृष्टि दिन ढिलाइ भैसकेको छ । 
चुरेमा पाइने चट्टानहरू घाम, पानी र अन्य बाहिरी वातावरणको प्रभावबाट समेत सजिलै टुक्रने र कुहिने प्रकृतिका छन्, जसले गर्दा यसको सतह र गर्भ अति नै कमजोर छ । 
सुबोध ढकाल

दक्षिणतिर तराईको समतल भू–भाग र उत्तरतिर लेसर हिमालयका पहाडहरूले छेकिएको र नेपालको पूर्वदेखि पश्चिमसम्म फैलिएको अनि सबैभन्दा नयाँ चट्टानहरूले बनेको चुरे क्षेत्रको संरक्षणलाई राष्ट्रिय चुनौतीका रूपमा हेरिएको छ । एकातिर, यो क्षेत्रमा वन पैदावारदेखि ढुंगा, गिट्टीसम्मका प्राकृतिक स्रोतसम्म प्रयोगका सवालमा विवादित क्रियाकलापहरू हुने गरेका छन् ।

गतिशील चुरेको चुरो बुझौं

यस्ता स्रोतसाधन रहेको क्षेत्र दिनप्रतिदिन विनाशको चपेटामा फसिराखेको छ । अर्कातिर, उत्तरतिरका बलिया महाभारत शृंखला र उच्च हिमालय लगायतका ठूलो भारलाई समेत धान्न बाध्य हुनुपर्दा प्राकृतिक हिसाबले नै पनि भर्खर हुर्किंदै गरेको कलिलो चुरे उसै उकुसमुकुसको अवस्थामा छ । खासमा उत्तरतिरका बलिया पहाडहरूले चुरेकै बुई चढेका छन् । यस्तो अवस्थामा पनि चुरेको व्यवस्थापनमा कमजोरीहरू देखिने गरेका छन् ।

कतिसम्म भने, चुरेको कुन स्थानमा कस्तो अवस्था छ भन्ने दुरुस्त डाटाबेसको पनि अभाव छ । भएको कुरालाई सम्म व्यवहारमा उतार्न सकिएको छैन । चुरेको समग्र भूगोललाई विलीन हुन नदिन र यसलाई सदासर्वदा बचाइराख्न यस क्षेत्रका समस्या समाधानमा अर्जुनदृष्टि दिन ढिलाइ भैसकेको छ । केहीको पनि अस्तित्व जोगाउने कुरा पैसामा दाँज्ने विषय पक्कै होइन । चुरेको अस्तित्व बचाउने कामबाट पनि तत्कालीन रूपमा आम्दानीभन्दा खर्च नै बढी हुने कुरा निश्चित छ । यसलाई बचाउनका निम्ति भौगर्भिक बनोट र प्रक्रिया, मानवीय क्रियाकलाप अनि यसलाई बचाउने कारण र असरमा आधारित वैज्ञानिक विश्लेषणका साथै सोही आधारमा निकालिने समाधानका उपाय महत्त्वपूर्ण हुन्छन् ।

भौगर्भिक बनोट र अन्तर्निहित प्रक्रिया

भौगर्भिक हिसाबले नेपालको चुरे क्षेत्रलाई ३ भागमा विभाजन गर्न सकिन्छ : तल्लो सिवालिक, मध्य सिवालिक र माथिल्लो सिवालिक । तल्लो सिवालिक तराईको उत्तरी भेगमा रहेको भावरसँग जोडिएको छ भने मध्य सिवालिक तल्लो सिवालिकको उत्तरतिर र माथिल्लो सिवालिक त्योभन्दा पनि उत्तरतिर । माथिल्लो सिवालिकको उत्तरतिर भौगर्भिक संरचनाको हिसाबले लेसर हिमालयका चट्टानहरू छन्, जुन चुरेका चट्टानभन्दा धेरै पुराना हुन् र यिनीहरू निकै बलिया पनि छन् । चुरे क्षेत्र नेपालमा कान्छो हिमालयको सबैभन्दा कान्छो सन्तानका रूपमा रहेको छ र यो क्षेत्र अति नै कमजोर चट्टानहरूले बनेको छ । अति नै कमजोर र सूक्ष्म माटाका कणहरूबाट बनेका मडस्टोन, बालुवाबाट बनेका स्यान्डस्टोन र विभिन्न आकारका ग्रेभेलहरूबाट बनेका

कोङ्लोमेरेटजस्ता चट्टानहरू यो क्षेत्रको भूगर्भका मुख्य संरचना हुन् । चुरेको भौगर्भिक बनोटलाई समग्रमा हेर्दा यहाँ पाइने चट्टानहरू घाम, पानी र अन्य बाहिरी वातावरणको प्रभावबाट समेत सजिलै टुक्रने र कुहिने प्रकृतिका छन् । सारांशमा बुझ्दा चुरेको सतह र गर्भ अति नै कमजोर छ ।

पहिरो र भू–क्षय प्रमुख चुनौती

चुरेको अहिलेको प्रमुख समस्या भनेको पहिरो र भूक्षयले यो भूभाग नै छियाछिया पर्नु हो । चुरे क्षेत्रमा सबैतिर एकै खालका पहिरो पाइँदैनन्, किनकि यसका तिनटै भागका भौगर्भिक बनोट छुट्टाछुट्टै किसिमका छन् । मानवीय क्रियाकलाप र प्राकृतिक बोटबिरुवाको किसिम पनि भौगर्भिक बनोट अनुसार नै फरकफरक पाइएका छन् । विशेषतः तल्लो सिवालिक र माथिल्लो सिवालिकमा सतही पहिरो र भू–क्षय बढी जान्छ भने सापेक्षित रूपमा कडा चट्टान भएकाले मध्य सिवालिकमा गहिराइसम्म फैलिएका ठूलाठूला चट्टानी पहिरो जान्छन् । मध्यमाञ्चल र पूर्वाञ्चल क्षेत्रका विभिन्न स्थानका पछिल्लो अध्ययनमा मध्य सिवालिकमा क्षेत्रफल र संख्याका हिसाबले बढी पहिरा गणना गरिएका छन् । उक्त अध्ययनका अनुसार मध्य सिवालिकमा औसतमा झन्डै ६० प्रतिशत, माथिल्लो सिवालिकमा २२ प्रतिशत र तल्लो सिवालिकमा १४ प्रतिशत पहिरा गएका छन् । बाँकी पहिरा ‘कोटर्नेरी डिपोजिट’ भनिने खोलाले जम्मा गरेका अलि पुराना ग्रेबेल, कोबेल र बोल्डरका साथै बालुवा र त्योभन्दा साना गेग्य्रानहरूले बनाएका सानासाना ढिस्काहरूमा गएका छन् । यसबाट के बुझिन्छ भने चुरेका पहिरालाई यहाँको भौगर्भिक संरचनाले धेरै हदसम्म नियन्त्रण गरेको छ ।

चुरेमा पहिरो जाने र भू–क्षय हुने अर्को प्रमुख कारण यसवरपरको विशिष्ट भौगोलिक अवस्थिति पनि हो । चुरेको उत्तरतिर सापेक्षित रूपमा कडा चट्टान छन्, जसलाई वर्षाको पानी र खोलाको बहावले धेरै कटान गर्न सक्दैन, यही कारण यी भूभागमा अग्ला पहाडहरू छन् । जब यस्ता कडा चट्टानी पहाडबाट कटेर खोला बग्न थाल्छ र त्यसले चुरेको कमजोर चट्टानी पहाडलाई भेट्छ, तब खोलाको पानीको सञ्चित शक्ति तथा ठूलो उचाइको फरकले सृजित उच्च वेगले चुरेको कमजोर बनोटलाई सजिलै कटान गर्छ । यसबाट चुरेमा पहिरो मात्र निम्तिँदैन, जमिनकै क्षय हुन्छ ।

मानवसृजित कारण

अहिले चुरे क्षेत्रमा पनि फास्ट ट्र्याक लगायत विभिन्न विकास निर्माण र पूर्वाधार विकासका काम भैरहेका छन् जुन देश विकासका लागि अपरिहार्य छ, तर अहिले भैरहेको सडक निर्माण प्रक्रियाले चट्टान टुक्रिने, खिइने र भूक्षय हुने प्रक्रिया झन् बढेर गएको छ । यस्ता सडक निर्माणमा हाम्रा प्रविधि भनेको प्रायः ‘कट एन्ड फिल मेथड’ हो, जुन चुरेको कमजोर भौगर्भिक बनोट बिगार्न पर्याप्त छ । यस क्षेत्रमा खनिएका सडकमा कहीँ कतै चुस्त इन्जिनियरिङ डिजाइन देखिँदैन । जस्तो कि सडक खनिसकेपछि पहिरो जान नदिन स्लोपको डिजाइन वैज्ञानिक हुनुपर्नेमा जिवोमेट्रिक डिजाइनसम्म पनि देखिँदैन । धेरै ठाउँमा सडकको ट्र्याक मात्र खोलेर अन्य केही नगरी बेवारिस रूपमा छाडिएको छ । मानवजन्य अन्य कारणमा वनजंगल फँडानी तथा अतिक्रमण र उक्त स्थानहरूमा गरिएका अनियन्त्रित र अवैज्ञानिक बस्ती विकास प्रमुख हुन् । वन विनाशबाट प्राकृतिक सम्पदाको नाश भैरहेको एउटा पाटो छ भने वनले ढाकेको जमिन नांगो हुन गै बाहिरी वातावरणसँग सजिलै प्रतिक्रिया हुन जाने, रूखले माटोलाई समातेर राख्न नपाउने, वर्षामा परेको पानीले प्रत्यक्ष रूपमा जमिनलाई गलाउने अनि पहिरो तथा भू–क्षय बढ्न जाने क्रम पनि बढ्ने अर्को पाटो पनि छ । त्यस्तै मानवसृजित स्लोपहरूमा पानी निकासका लागि वैज्ञानिक नालाहरूका संरचना नबन्नुले भीरमा जथाभावी पानी बगेर चट्टान टुक्रिने, खिइने र भूक्षेय हुने प्रक्रिया पनि अति नै बढेको छ ।

ढुंगा–गिट्टीको फसल

वनजंगलमाथि अतिक्रमण गरी नयाँ बस्ती बसाउने क्रम र वन फँडानी तथा जथाभावी खोलाहरूमा अतिक्रमण अनि चट्टानी भीर र खोलाहरूबाट जथाभावी ढुंगा–गिट्टी निकाल्ने चलनले पहिरो र भूक्षयलाई बढावा दिइरहेका छन् । त्यसैले अनियन्त्रित र अवैज्ञानिक रूपमा भैरहेको बालुवा–गिट्टी दोहनलाई तुरुन्तै रोकी यसलाई वैज्ञानिक ढंगबाट चलाउनु अति जरुरी छ । यसो भन्नुको अर्थ कुन स्थानबाट कति मात्रामा ढुंगा, गिट्टी निकाल्न सकिने हो र कुन स्थानबाट निकाल्न नमिल्ने हो त्यो पहिचान गरी सोही अनुसार व्यवस्थापन गर्नु जरुरी छ । चुरेलाई छुनै हुन्न भन्ने एकथरीको आवाज अनि जथाभावी गिट्टी–बालुवा निकालिरहन पाउनुपर्छ वा चुरे पहाडलाई नै काटेर समथर बनाई यहाँ भएका ढुंगा, माटो बेचेर पैसा कमाउनुपर्छ भन्ने अर्कोथरी आवाज दुवै नाजायाज देखिन्छन् । यो समस्याको दिगो समाधान दिन हामीसँग ज्ञान, सीप अनि प्रविधि एक हदसम्मको उपलब्ध भएकाले हामी सक्षम छौं भन्ने कुरालाई नीतिनिर्माता अनि चुरे संरक्षणको मुख्य जिम्मा लिनेहरूले बुझ्नु जरुरी छ र ढिलो नगरी यस सम्बन्धी पहल थाल्न आवश्यक छ ।

भावर र तराईको भविष्य

चुरे क्षेत्र भावर र तराईका लागि पानीको महत्त्वपूर्ण रिचार्ज जोनका रूपमा रहेको छ । यहाँ हुने वातावरणीय असन्तुलन तथा पहिरोको समस्याले यो क्षेत्रको समग्र पानीको प्रवाहलाई नै असन्तुलित बनाउन सक्ने जोखिम छ । साथै पहिरो र भूक्षयका कारणले चुरेबाट बग्ने खोलाहरू अनियन्त्रित भई थप समस्या निम्त्याउने सम्भावना बढ्दै गएको छ । पहिरोका कारण आकासेपानी जमिनमुनि छिर्ने क्रम कम भएर भूमिगत जलमा पनि प्रतिकूल प्रभाव पार्दै छ । यस्तो पानी जोगाउन पनि चुरेमा पहिरो, भूक्षय र वनजंगल फँडानी रोक्नु जरुरी छ । भावरमा हुने पानीको समस्या समाधानका लागि तल्लो तराईमा प्रतिकूल असर नपर्ने गरी भावरका ठाउँ ठाउँमा ठूलाठूला पोखरी बनाई एक हदसम्म पानी सिल गर्नु जरुरी देखिन्छ । साथै चुरेतिरका प्राकृतिक तालतलैयाहरूको संरक्षणले पनि तल्लो तटको पानीको स्रोत व्यवस्थापनका लागि सकारत्मक प्रभाव पार्ने देखिन्छ । पानीबाहेक चुरेको पहिरो र भूक्षयले तराईमा निम्त्याइरहेको र अझै निम्त्याउन सक्ने बाढी अनि यसले ल्याउने विपद् हाम्रा लागि मुख्य खतरा हुन सक्छन् । यसका लागि असर परेको स्थानमा मात्र ध्यान दिने अहिलेको चलनलाई हटाई कारक तत्त्वलाई नै निर्मुल बनाउने गरी खोलाको उपल्लो तट, बीचको तट र तल्लो तट तिनटैको संयोजनकारी बाढी जोखिम बचाउ अभियानमा जानु जरुरी देखिन्छ ।

ढकाल त्रिभुवन विश्वविद्यालयका सह–प्राध्यापक हुन् ।

प्रकाशित : असार १०, २०७९ ०८:२३
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्
जनताको राय

बैंकमा लगानीयोग्य रकम थुप्रिएर साढे ६ खर्ब नाघेको छ। बैंकहरूले ब्याजदर घटाउँदासमेत कर्जा प्रवाह बढ्न नसक्नुको कारण के हो?