श्रमिक बालबालिकाको संरक्षण

एक थरी वर्ग संरक्षणका नाममा हरेक क्षण आफ्ना सन्तान वरिपरि नै भइरहून् भन्ने ठान्छन् र अति आवश्यक दैनिक कार्यसमेत छोराछोरीलाई गराउँदैनन् वा सिकाउँदैनन् । ती काम नोकरचाकरमार्फत गराइन्छन् । अर्का थरी अभिभावक आफू मरिमेटेर छोराछोरीलाई विद्यालय पठाउने गर्छन् र पढेर छोराछारीले

आफ्नो दुःख छिट्टै हटाइदिन्छन् भन्ने आशा राख्छन् । आफ्नो सपना छोराछोरीमार्फत पूरा भइरहेको छ भनेर रमाउँछन् । अभिभावकले आफ्नो सम्पूर्ण आशा बालबालिकामाथि थुपार्नु उनीहरूलाई दबाब दिनु हो । प्रत्येक व्यक्तिको क्षमता फरकफरक हुन्छ भन्ने बुझ्न अभिभावकले सकिरहेका छैनन् । यस्तो व्यवहारले बालबालिकाबाट बालापन खोसिँदै छ ।

अर्को वर्ग छ, जसको जीवनको उद्देश्य नै दैनिक ज्यालामजदुरीबाट सामल जुटाउने अनि खाने–पिउने हुन्छ । उनीहरूको धेरै ठूलो सपना छैन । सन्तान लड्दैपड्दै हुर्किरहेका हुन्छन् । त्यही समाजभित्रका कतिपय तेज बालबालिकाले संघर्ष गर्दै जीवन रूपान्तरण पनि गरेका छन् । कोही अभिभावक अझैं सर्वहारा जीवनमै रमाइरहेका हुन पनि सक्छन् । यसरी बालबालिकाको हुर्काइ भिन्न भए पनि उमेरअनुसार हुर्कन पाउने उनीहरूको अधिकारलाई भने चासो दिइएको पाइँदैन । जुनै वर्गको भए पनि बालबालिका आखिर बालबालिका नै त हुन् !

बाल मजदुरी बालअधिकारका धाराहरूले स्विकार्दैनन् । तर निम्न वर्गीय बालबालिकालाई आफ्ना अभिभावकसँगै काम गर्नुपर्ने बाध्यता छ । अनि यस्ता श्रमिक बालबालिकामा पढ्नुपर्छ भन्ने चेत पनि विकसित हुन कठिन हुन्छ । पढ्नै पाए पनि उनीहरूले यसलाई निरन्तरता दिन सक्ने वातावरण परिवारमा हुन्न । कतिपय बालबालिका पढ्न विद्यालय पनि जान्छन् र बाँकी समय मजदुरी पनि गर्छन् । यस्तो अथक मिहिनेत गरे पनि उनीहरू पढाइमा धेरै लामो समय टिक्न सक्दैनन् । कुनै न कुनै बेला विद्यालय छुटिहाल्छ । उनीहरूले सुन्दर भविष्यको कल्पना पनि गर्न सक्दैनन् ।

नेपालमा बाल श्रममा निर्भर परिवार निकै छन् । लालनपालन गर्न नसकेपछि उनीहरूलाई श्रममा लगाउन बाध्य छन अभिभावकहरू । यसले बालबालिकाको मनोविज्ञान र स्वास्थ्यमा निकै असर पुर्‍याइरहेको छ । बालबालिकाले काम गर्ने स्थान पनि सुरक्षित हुँदैनन् । समाजमा असमान पुँजी वितरणका कारण गरिब परिवार झन् गरिब, धनी झन् धनी भइरहेका छन् । यसको मार निम्न आय भएका परिवारका बालबालिकामा पनि परिरहेको छ । पढ्ने उमेरमा श्रममा खटिँदा भविष्य अन्धकार भइरहेको छ ।

बालबालिका हुर्कंदै गर्दाको समय संवेदनशील हुने गर्छ । यस्तो बेला परिवारले निकै हेरचाह गर्नुपर्ने हुन्छ । परिवार, समाज र राज्यको सकारात्मक भूमिका रहे बालबालिकामाथि भइरहेको अन्याय र शोषण कम गर्न सकिन्छ । बालापनको सुरक्षा र विकास कसरी गर्ने भन्ने प्रश्न दिनदिनै जटिल बन्दै गइरहेको बेला यो विषयमा सबैभन्दा पहिले अभिभावक सचेत हुनुपर्छ । बालबालिकाको सुरक्षा परिवारभित्रै हुने हो । अभिभावकले बालबालिकालाई अतिरिक्त आर्थिक भार थोपर्नु हुन्न । बाल अधिकारका बारे पनि उनीहरू जानकार हुनुपर्छ । कतिले त बाध्यतावश बालबालिकालाई श्रममा धकेलिदिएका हुन सक्छन् । यस्तो परिवारको पहिचान गरी तिनको आर्थिक अवस्था कसरी उकास्ने भन्नेमा राज्यले ध्यान दिनु जरुरी छ । यस क्षेत्रमा राज्यको बलियो पहलकदमी आवश्यक छ ।

कुनै तनाव–झन्झटबिना पढेर, खेलेर समय बिताउनुपर्ने बालबालिकाले खानकै लागि श्रम गर्नुपर्ने वातावरणको अन्त्य हुनुपर्छ । प्रत्येक अभिभावकले बालबालिकाको अधिकारबारे सोच्नुपर्छ, उनीहरूको बालापन बचाउने उपाय खोज्नुपर्छ । बालबालिकाको प्रतिभा पहिचान गरी निखार्ने अवसर विद्यालयले दिलाउनुपर्छ । कानुनले बाल श्रम रोके पनि, व्यवहारमा रोकिएको छैन । यसलाई रोक्न अभिभावक, विद्यालय तथा राज्यले पनि विशेष पहल गर्नुपर्छ ।