यौन अपराध र संरचनात्मक विघटन

यस्ता कथा जन्मने केही मनोसंरचनात्मक आधार छन् जसले हिंस्रक विचारलाई निश्चित आकार र सामाजिक स्वीकृति दिन्छन् । लैंगिक विशेषाधिकारप्राप्त पुरुषहरू ‘यस्तो त अलिअलि भैहाल्छ नि’ भन्दै घटनाको विषयान्तर गर्छन् अथवा हिंसापीडितलाई नै ‘ब्लेमिङ’ गर्दै उक्त हिंसालाई वैध ठहर गर्ने प्रयास गर्छन् ।

०००

एउटा विद्यालय छ । गुरुजनबाट शिक्षित–दीक्षित भएर समाजको ‘असल नागरिक’ बन्ने ठाउँ । विद्यालयकै कक्षाकोठाभित्र कुनै ‘गुरु’ भने लगातार विद्यार्थीसँग यौनहिंसा जनाउने शब्द बोल्छ, अश्लील हर्कत गर्छ, जसले बताउँछ- दुई खुट्टा टेकेर विद्यार्थीसामु पढाउन उभिने सबै व्यक्ति गुरु हुँदैनन् । ‘गुरु’ नामधारी यो मनुवा मौका छोपीछोपी छात्राहरूका नाडी, पाखुरा, आङ र छाती सुमसुम्याउँछ । तिनका भित्री वस्त्रको फित्ता तानेर आङमा बज्ने गरी छोड्दा आनन्दित हुन्छ । यस्ता क्रियाकलाप एक–दुई वा केही जनामा होइन, उसले पढाउने हरेकजसो कक्षामा दोहोरिइरहन्छन् । गुरुजस्तो सम्मानित व्यक्तिबाट भइरहने यस्तो हर्कत अधिकांश विद्यार्थीले ‘नोटिस’ गर्छन् तर प्रतिवाद गर्ने आँट जुटाउन सक्दैनन् । उमेर समूहका दृष्टिले ‘नाबालक’ भित्रै पर्ने ती विद्यार्थीलाई घर र स्कुल दुवैले सिकाएका छन्- यौन खुलेर बोल्ने र टिप्पणी गर्ने वा प्रतिवाद गर्ने विषय होइन, यो त ‘चुप लाग्ने’ विषय हो । यो ‘शिक्षा’ कति आत्मघाती रहेछ, विद्यार्थीहरू बल्ल बुझ्दै छन् ।

एवंक्रमले दिन, हप्ता र महिना बित्छन् । उक्त शिक्षकको व्यवहार असह्य हुन थालेपछि विद्यार्थीहरूमध्ये केहीलाई लाग्छ, यसरी आफूहरूमाथि भइरहेको हिंसा सहेर बस्नु हिंस्रकलाई थप प्रोत्साहित गर्नु हो । त्यसपछि मात्रै केही विद्यार्थी मिलेर विद्यालयका प्रधानाध्यापकलाई सम्बोधन गर्दै एउटा ‘कम्प्लेन लेटर’ लेख्छन् र विद्यालयमा राखिएको ‘सुझावपेटिका’ भित्र खसाइदिन्छन् । उनीहरूलाई के विश्वास थियो भने, सुझावपेटिका भनेको पक्कै पनि देखाउनका लागि मात्रै राखिएको जिनिस होइन, यो छिटै खोलिनेछ र आफूहरूले लेखेको पत्र पढेर विद्यालय प्रशासनले उक्त शिक्षकलाई यस्तो गतिविधि नगर्न चेतावनी दिनेछ वा कुनै न कुनै स्तरको कारबाही गर्नेछ । तर महिनौं बित्दा पनि विद्यार्थीले खसालेको पत्रबारे कुनै प्रतिक्रिया र त्यसको प्रभाव नदेखेपछि विद्यार्थीलाई लाग्छ, कथित ‘सुझावपेटिका’ त देखाउने प्रयोजनका लागि मात्र राखिएको रहेछ । उपरान्त उनीहरू त्यहाँ अध्यापनरत शिक्षिकाहरूलाई गुहार्न पुग्छन् । शिक्षिकाहरूलाई पहिले पनि यसबारेमा कुनै सूचना वा संकेत नभएको होइन, कारण ‘स्टाफ रुम’ मा सँगै बस्दा निज शिक्षकका यौनजन्य, अमर्यादित र अश्लील बोली–व्यवहारका साक्षी ती शिक्षिकासमेत भएकै हुन् । तर तिनै शिक्षिकाहरूले छात्राहरूलाई हप्कीदप्की लगाएर फर्काइदिए । ‘यो त स्कुलको बेइज्जत हुने कुरा हो’ भन्ने लागेकैले छात्राहरूलाई चुप लगाएर ती हिंसापोषक भइदिए । सम्भवतः अनेकौं पल्ट यस्ता हिंसा भोगेका र हिंसापीडितको मर्म बुझ्ने ठानिएका ‘गुरुआमाहरू’ पनि हिंसाकै पक्षधर हुँदा रहेछन् भन्ने थाहा पाएपछि उनीहरूले निधो गरे- जे गर्नु छ, अब आफैंले गर्नुपर्ने रहेछ ।

न्यायको सर्वमान्य सिद्धान्त छ- अन्याय सहनु हुँदैन, बेलैमा त्यसको प्रतिवाद र सूचना गर्नुपर्छ । कमजोर (भल्नरेबल) उमेर समूह, मनोसांस्कृतिक संरचनाको दबाब वा कानुनी चेतनाको अभावले अन्यायको पहिचान गर्न नसक्ने स्थितिका मानिसहरू भने अन्याय खपेरै पनि बसेका हुन सक्छन् । जब खप्नै नसक्ने गरी अन्यायले सीमा नाघ्छ, त्यसको प्रतिकार जरुर सुरु हुन्छ । पढ्न पसेको कक्षाकोठाभित्र ‘गुरु’ जस्तो सम्मानित पदको व्यक्ति नै हिंस्रक भइरहँदा र त्यसमाथि गरिएका गुनासा र हारगुहारसमेत असफल भएपछि विद्यार्थी चुप लाग्न मन्जुर भएनन् । तिनले प्रतिकारको बाटो समाते । आफूहरूमाथि भएको हिंसात्मक गतिविधिलाई रोक्न विद्यालय प्रशासन र शिक्षिकासमेतले केही नगर्ने अनि त्यही भएकाले हिंस्रक व्यक्तिको मनोवृत्ति हौसिएर झन्झन् बढेको महसुस गरेपछि नानीहरूको दिमागले एउटै विकल्प देख्यो- शिक्षकलाई विद्यालय हाताबाट बाहिर निकाल्ने र कालो मोसो दल्ने । उनीहरू त्यही विकल्पलाई कार्यान्वयन गर्न उत्रिए । यसरी उत्रिँदा विद्यालयनजिकैको बजार केही बेर तनावग्रस्त भयो । शिक्षकविरुद्धको उक्त कारबाही कुनै ‘अदृश्य तत्त्व’ को निर्देशनमा घटित भएको अनुमानबीच उक्त शिक्षकलाई कालो मोसो दलिनबाट जोगाउन स्वयं वडाध्यक्ष हाजिर भए ।

मोसो छिटिँदै वडाध्यक्ष र भीडका अरू मान्छेका लुगामा लाग्यो । आरोपित शिक्षक भने आफूमाथि मोसो पोतिनबाट बचे । उत्तिखेरै आइपुगेको प्रहरीले हठात् शिक्षकलाई तानी आफ्नो गाडीमा राखेर लग्यो । आक्रोशित विद्यार्थीहरू आफूहरूलाई अश्लील गतिविधि गर्ने शिक्षकलाई प्रहरीले समातेर लगेको र छिटै उसलाई कारबाही गरिने विश्वास लिएर घर फर्किए । भरे स्थानीय रेडियोले खबर फुक्यो, ‘कक्षामा दुर्वाच्य बोलेको आरोपमा विद्यार्थीहरू शिक्षकविरुद्ध जाइलागे !’ समाजमा हुर्हुरिएर यस्तो भाष्य फैलियो कि, ‘दुर्वाच्य बोलेको सामान्य विषय’ मै शिक्षकविरुद्ध त्यसरी मोसो दल्न उत्रने अहिलेका विद्यार्थी कति छाडा र संस्कारहीन !

सरले आफूहरूमाथि गरेको त्यत्रो अन्याय केवल ‘दुर्वाच्य बोलेको’ विषय हो ? विद्यार्थीहरू घोर अलमलमा परे । उनीहरूले ठम्याउन सकेनन्, ठूला र ‘समझदार’ मान्छेहरूका राजनीति–कूटनीतिले शब्दकोशलाई नै चुनौती दिने गरी यसरी यौनहिंसाको पक्षपोषण गर्न मिल्छ कि मिल्दैन ! मिल्दैन भने यी ‘ठूलाहरू’ स्वयं झन् ठूला हिंस्रक मानिने कि नमानिने ?

प्रहरीले पीडक भनिएको शिक्षकलाई ‘सुरक्षा दिएर’ साँझ यथासम्मान छोडिदिन्छ र आरोपित शिक्षक पुनः सामान्य जीवनमा फर्किन्छ अनि आफूहरूले उजुरी–जाहेरी हुँदै एउटा लामो, छुट्टै कानुनी प्रक्रियाबाट ‘न्याय’ को लडाइँ थाल्नुपर्छ भन्ने अनुमान ती विद्यार्थीलाई थिएन । बेलुका घर–घर पुग्न नभ्याउँदै पीडक शिक्षकको भन्दा पीडित विद्यार्थीहरूको निन्दा, बद्ख्वाइँ र निरुत्साहन थालिन्छ । फलाना–फलानाका छोरी फलानी–फलानीहरूलाई उच्छृंखल र उत्ताउलीको ‘लेबल’ लगाइन्छ । पैंतीस काटेको शिक्षकलाई चोख्याउन पन्ध्र हाराहारी उमेरका नानीहरूको चरित्रमा प्रश्न उठाइन्छ । यसैबीच एक दिन विद्यालयले सम्बन्धित विद्यार्थी वा तिनका अभिभावकको उपस्थितिबिनाकै तजबिजी तहको ‘सर्वपक्षीय’ बैठक बोलाउँछ र उक्त शिक्षकलाई सो विद्यालयबाट निष्कासन गरेको ठाडो निर्णय जारी गर्छ । शिक्षकलाई ‘कालो मोसो दल्न हिँड्ने उच्छृंखल केटीहरू’ लाई चुनौती दिने समाजका बडेबडे ठेकेदारहरू ‘उजुरी दिए आफूहरूमाथि छिटिएको मोसोको प्रमाणमा मानहानिको मुद्दा लिएर जाने’ चेतावनी दिन्छन् । कानुनी प्रक्रियामा अघि बढेको खण्डमा प्रतिकारमा उत्रने नानीहरूको बेइज्जत हुने, भविष्यमा तिनको बिहेसमेत नहुने, भविष्य सखाप हुनेजस्ता प्रत्यक्ष–परोक्ष दबाबले नानीहरू पूरै त्रस्त बनाइन्छन् । चौधदेखि अठार वर्षबीचका यी नानीहरू मानसिक यन्त्रणा, भविष्य ध्वस्त हुने डर र परिवारको इज्जत धान्दिनुपर्ने चुनौतीबीचको निःश्वासमा हप्तादिन बिताएपछि एक दिन हिम्मत जुटाएर प्रहरीसमक्ष उजुरी दिन पुग्छन् । यो हिम्मतमा पीडितहरूका आँट र न्यायको तिर्खाबाहेक कुनै ‘अदृश्य र अवाञ्छित तत्त्व’ को भूमिका छैन भन्ने प्रस्ट छ ।

अब यसपछि थालिन्छन् हिंसा र हिंस्रकमाथि राजनीतिक र नातावादी संरक्षणका ‘उच्चस्तरीय’ नांगा तर्कहरू । चुनाव नजिकिँदै छ । संघीय र प्रदेश मात्र होइन, स्थानीय स्तरसम्मै गठबन्धन र तालमेल गरेर चुनाव जित्नैपर्ने ‘बाध्यता’ बीच यस प्रकरणले मानिसहरूलाई यसरी अनावरण गरिदिन्छ, यसरी मुखौटो उतारिदिन्छ कि त्यहाँ महिला–मुक्तिका घण्टौं लामा भाषण गर्नेहरू, आफूलाई इतिहासको ‘लाल–गढ’ का उत्तराधिकारी ठान्ने कथित ‘राता मान्छेहरू’ नै कानुनी उपचारको अवरोध गर्ने लाइनमा उभिन्छन् । आरोपित शिक्षक फलानो पार्टीको फलानो वडाध्यक्षको भान्जो पर्ने भएकाले, फलानो पार्टीको शिक्षक संघनजिक भएकाले वा फलानो पार्टीको समर्थक भएकाले ऊविरुद्ध सम्बन्धित इलाका प्रहरी कार्यालयमा परेको उजुरी फिर्ता गराउन अन्तिमसम्म कसरत गरिन्छ । यौनहिंसाका पीडकको पक्षमा स्वयं इलाका स्तरका ‘प्रजातान्त्रिक’ पार्टीका सभापति नै उपस्थित हुन्छन् । यी प्रयत्न सफल नभएपछि जिल्ला प्रहरी कार्यालयमा जाहेरी पर्न नदिन, जाहेरी दिने क्रममा विद्यालयको पोसाकमै आएका दुई दर्जन विद्यार्थीलाई हतोत्साहित गर्न प्रहरीलाई गलत सूचनाले दबाब दिनेसम्मका क्रियाकलाप भएपछि अन्ततः प्रहरीले आफ्नो विवेक देखायो । त्यति ठूलो संख्यामा आफूहरूविरुद्ध भएको अन्यायको उपचार खोज्न आउने विद्यार्थी दिनैभर प्रहरी कार्यालयको आँगनमा त्यसै त उभिएका छैनन् भन्नेमा प्रहरी चनाखो नहुने कुरै हुन्नथ्यो ।

अहिले आरोपित शिक्षक बालयौन दुरुपयोगको कसुर अन्तर्गत प्रहरी हिरासतमा रहेको र अनुसन्धान भइरहेको अवस्था रहे पनि पीडक पक्षको पारिवारिक शक्ति र राजनीतिक पहुँचले जाहेरीवाला र अन्य विद्यार्थीलाई प्रभाव पारेर मुद्दा कमजोर बनाउने नेपथ्य खेल अद्यापि जारी छ । पीडितमाथि भय र प्रलोभन दुवै माध्यम प्रयोग गरेर पीडकलाई उन्मुक्ति दिइने खतरा पनि उत्तिकै छ ।

०००

यो कथा प्रतिनिधि मात्र हो । यस प्रकरणमा न्यायिक प्रक्रिया र कारबाहीका लागि उजुरी दिने विन्दुदेखि यता लगातारको साक्षी भएकाले प्रस्तुत स्तम्भमार्फत यो कथावाचन गर्ने जमर्को गरिएको हो । यस्ता कथा समाजपिच्छे छन् भन्ने अनुमान गर्ने पर्याप्त आधार छन् तर यो अनुमान मात्र गर्दा पनि मुटु बिझ्ने क्रूर सत्यले बारम्बार हाम्रो अस्तित्वलाई गिज्याइरहेको छ । समाचार सुनिन्जेल ‘कठै’ भन्ने हामी बलात्कार र हत्यासम्मैका घटनाका प्रारम्भिक नियामक र प्रेरकचाहिँ हाम्रै ‘चुत्थो’ चिन्तन हो भन्ने भुल्छौं । कुनै जघन्य घटना हुँदा ‘बलात्कारीलाई मृत्युदण्ड दिनुपर्छ’ सम्म भन्ने हामी बलात्कारी जन्माइरहने संस्कृति र यौन हिंस्रक चेतनाको भने पक्षपोषण गरिरहन्छौं । जब कुनै यौनजन्य अपराधको आरोपित व्यक्ति हाम्रो नजिकको साथी, दाजुभाइ, इष्टमित्र, एकै राजनीतिक दलको समर्थक वा हामीलाई मन पर्ने सेलेब्रिटी हो भन्ने स्थिति आइपर्छ, एकाएक हामी उसको संरक्षक हुने ठाउँमा उभिन्छौं ।

माथिको कथाले कुनै एक विद्यालयको कुरा गर्छ । कुरा विद्यालयको मात्रै पनि होइन, विद्यालयजस्तो संवेदनशील र ‘पवित्र’ ठानिने ठाउँको हो । त्यो अस्पताल हुन सक्ला, धार्मिकस्थल हुन सक्ला या यस्तै अर्को कुनै ठाउँ हुन सक्ला । यस्ता ठाउँबाहेक परिवारभित्रै अनि समाजका सबै क्षेत्र, अवयव र संस्थाहरूमा यौनजन्य अपराध दोहोरिइरहेका तथ्य हामीसामु छर्लंग छन् । तर यति धेरै घटनाक्रमका बीच पनि हामीले चेतेनौं । हामी सुध्रिएनौं । हाम्रो हिंसापोषक चरित्र पुष्टि गर्न भर्खरैको, सिनेनायक पल शाहको मुद्दा पर्याप्त छ । पन्ध्र वर्षकी नाबालिगलाई बिहेको प्रलोभन देखाएर बारम्बार करणी गर्ने पल शाहलाई ‘जिन्दावाद’ भन्ने हामीमध्येकै कतिपय हौं । पल शाहलाई फसाउन ‘षड्यन्त्र भएको’ देख्ने हाम्रो ‘विवेक’ ले नाबालिगको सही–गलत ठहर गर्न नसक्ने भनी कानुनले तोकेको उमेर देखेन ! यही चुत्थो विवेकले शिक्षण संस्थाहरूमा, अस्पताल र अन्य कार्यस्थलमा, नाटक–म्युजिक भिडियो–सिनेमा र अखबारका न्युज डेस्कहरूमा जहीँतहीँ नाम–नामका पल शाहहरू जन्माइरहेकै छ ।

यौन अपराधको पक्षपोषणमा ‘दलीय सहमति’ गर्न तैनाथ राजनीतिक खेतीपातीका विदूषकहरू त सधैंभरका रक्षक हुँदै भए; महिलाका संवेदनशील अंगलाई पैसाका ठेलीमा बेच्ने कानुनी ‘फुली लगाएका’ हरू पनि अपराध संरक्षणको व्याख्याले दोकान चलाउने हुँदै भए; यिनका पछाडि सत्ता–शक्ति–संरचनाको लामो फेरो पनि जोडिन्छ, जसले सधैंभरि स्त्रीमाथिको यौनहिंसालाई वैध र जायज ठहर्‍याउँदै आएको छ ।

तर यी सबै थोकका बावजुद कानुनी उपचार र न्यायको बाटामा हिँड्ने संकल्प र अठोट जारी नै रहनुपर्छ । माथिका जस्ता कथा दोहोरिन नदिने त्यो पात्र, त्यो ‘कर्ता’ तपाईं–हामी नै हौं । हामी अघि नसरी यो घोर हिंस्रक सत्ता–संरचना कसरी भत्किन्छ र ? जुन सांस्कृतिक र विचारधारात्मक रणनीतिले अहिलेसम्म यो हिंसापोषक पितृसत्ता बाँचेको छ, त्यसलाई भत्काउन हाम्रा घरघरभित्रका, प्रत्येक संस्थाभित्रका यौनहिंसाको प्रतिकारमा माथिको कथाका नाबालिगहरूको ‘एजेन्सी’ र साहसबाट पाठ सिक्नु अनिवार्य छ । यौनहिंसालाई ‘संस्कृतिको अनन्य अंग’ मान्ने आजको सामाजिक मनोसंरचनालाई धूलिसात् पार्न सकेसम्मको बलले घन ठोक्ने एउटै पनि अवसर अब छोड्नु हुँदैन । तब मात्र यो हिंसाकारी पितृसत्तालाई संरचनात्मक विघटन गरेर मानवीय र न्यायिक समाजको पुनर्निमाण गर्ने व्यावहारिक क्रान्ति सम्भव हुन्छ ।