१७.१२°C काठमाडौं
काठमाडौंमा वायुको गुणस्तर: १५८

जलस्रोतको बहुआयामिक प्रयोग

प्रवेशसिंह कुँवर

मानव शरीरको करिब ६० प्रतिशत भाग पानीले ओगटेको हुन्छ । पानी नै जीवनको आधार हो र जीवनको निरन्तरताका लागि यसको संरक्षण अपरिहार्य छ । पानीको मुहानको संरक्षणमै भावी पुस्ताको भविष्य निर्भर छ ।

जलस्रोतको बहुआयामिक प्रयोग

संयुक्त राष्ट्रसंघले १९९३ देखि मार्च २२ लाई विश्व पानी दिवसका रूपमा मनाउँदै आइरहेको छ । नेपालमा पनि विभिन्न संघसंस्थाले यो दिन सचेतनामूलक कार्यक्रमहरूको आयोजना गर्ने गर्छन् । यस्ता कार्यक्रमले पानीको महत्त्व र संरक्षणबारे केही हदसम्म जानकारी दिन्छन् नै । यसपालिको विश्व पानी दिवसको अवसरमा नेपालको जलस्रोत, यसको बहुआयामिक उपयोग र विशेष गरी जलीय जीव उत्पादनको सम्भावनामाथि विमर्श गर्नु जरुरी छ ।

जलस्रोतको अवस्था
नेपालमा सानाठूला गरी करिब ६ हजार नदीनाला छन्, जसमध्ये कोशी, गण्डकी र कर्णाली प्रमुख नदी प्रणाली हुन् । यसका साथै पोखरी, ताल–तलैयादेखि सिमसार क्षेत्रहरू महत्त्वपूर्ण जलस्रोतका रूपमा छन् । एक अध्ययनअनुसार पानीले नेपालको कुल भूभागको करिब ५.६ प्रतिशत ओगटेको छ ।

जलस्रोतको उपयोग
जलस्रोतको प्रयोग विभिन्न प्रयोजनका लागि गर्ने गरिन्छ, जस्तो- पिउने पानीका रूपमा, सिँचाइका लागि तथा विद्युत् उत्पादन । विद्युत् विकास विभागका अनुसार हाल नेपालमा करिब १,८०० मेगावाट जलविद्युत् उत्पादन हुने गरेको छ । त्यसै गरी नेपालको १४ औं आवधिक योजनाको प्रगति विवरणअनुसार करिब १७.४ लाख हेक्टर क्षेत्रमा सिँचाइ सुविधा पुगेको छ । ३३ प्रतिशत भूमिमा वर्षैभरि सिँचाइ पुग्ने गरेको छ, जसलाई १५ औं योजनाले ५० प्रतिशत पुर्‍याउने लक्ष्यसमेत लिएको छ । नेपालको पहाडी ग्रामीण भेगमा घट्ट सञ्चालनका लागि पानीको प्रयोग गर्ने गरिन्छ भने अन्य मुलुकले पानीलाई यातायातका साधन सञ्चालन गर्ने माध्यम पनि बनाएका छन् । यसबाहेक जलीय खाद्य वस्तु उत्पादन गर्ने क्रम विश्वभरि नै दिनानुदिन बढ्दै छ ।

जलीय जीव उत्पादनको सम्भावना
नेपालमा २००३ सालमा कृषि परिषद् अन्तर्गत मत्स्य एकाइको स्थापना गरी सरकारीस्तरबाटै मत्स्यपालनको संस्थागत सुरुआत भयो । तत्पश्चात् क्रमिक रूपमा मत्स्यपालनको विकास हुँदै आए पनि यहाँको सम्भावना बमोजिम यो क्षेत्रको विकास भने हुन सकेन । जनसंख्या वृद्धिसँगै खाद्य वस्तुको माग बढ्नु स्वाभाविकै हो तर खेतीयोग्य जमिनको खण्डीकरण, घडेरीकरण र उत्पादनशील जनशक्ति पलायनले गर्दा खाद्यान्नका लागि समेत परनिर्भरता बढ्दै गैरहेको कटु यथार्थ छ । यसै सन्दर्भमा, हाम्रोसामु देशमा उपलब्ध जलस्रोतको उपयोग गर्दै प्रोटिनयुक्त गुणस्तरीय जलीय खाद्य वस्तुको उत्पादन गर्ने विकल्प भने नभएको होइन । केन्द्रीय मत्स्य प्रवर्द्धन तथा संरक्षण केन्द्र, बालाजुको पुस्तिका–२०७८ अनुसार नेपालमा उपलब्ध कुल जलाशयको २ प्रतिशतभन्दा कम भाग मत्स्य उत्पादनमा प्रयोग हुँदै आएकोबाट पनि यो क्षेत्रको विस्तारको सम्भावना उजागर हुन्छ । नेपालमा उपलब्ध जलीय जीव तथा जलस्रोतको विविधता, अनुकूल जलवायु, नवीनतम प्रविधिहरूको विकास र बढ्दो बजार मागजस्ता सकारात्मक पक्ष यो क्षेत्रको सम्भावनालाई थप उजागर गर्न पर्याप्त छन् । तर, यसका लागि उपयुक्त संगठन संरचना, जनशक्तिको विकास, अनुसन्धान र नीति तथा कार्यक्रमको आवश्यकता पर्छ ।

नेपालमा मत्स्यक्षेत्र माछा उत्पादनमा मात्र संकुचित भइरहेको छ । संयुक्त राष्ट्रसंघको खाद्य र कृषि संगठनले मत्स्यपालन क्षेत्रलाई माछापालनमा मात्र सीमित नराखी खाद्य वस्तुका रूपमा उपभोग गर्न सकिने अन्य जलीय जीवहरूको उत्पादन गर्नेतर्फ ध्यान दिनुपर्छ भनेको छ । यहाँ उत्पादनयोग्य जलीय जीवमा झिंगेमाछा र घोंघी एवं खाद्य वस्तुमा सिंगडा र मखना आदि हुन सक्छन् । जलस्रोतको संरक्षण तथा संवर्द्धन गर्दै यसको बहुआयामिक र दिगो उपयोगका लागि हामी सबैमा सचेतनाको खाँचो छ ।

कुँवर नेपाल मत्स्य समाजका महासचिव हुन् ।

प्रकाशित : चैत्र ८, २०७८ ०९:०५
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्
जनताको राय

बैंकमा लगानीयोग्य रकम थुप्रिएर साढे ६ खर्ब नाघेको छ। बैंकहरूले ब्याजदर घटाउँदासमेत कर्जा प्रवाह बढ्न नसक्नुको कारण के हो?