दिगो विकासका लागि जलवायुमैत्री खेती प्रविधि
जलवायु परिवर्तन २१ औं शताब्दीमा विश्वमाझ प्रमुख चुनौतीको रूपमा देखापरेको छ । अतिकम विकसित मुलुक मात्र नभई आर्थिक रूपले सम्पन्न देश पनि यसको प्रभावबाट अछुतो छैनन् । भलै विभिन्न कारण विकसित देशको अनुकूलन क्षमता बढी भएकाले त्यस्ता देशमा यसबाट उत्पन्न संकट भने कम देखिन्छ ।
अल्पविकसित र विकासोन्मुख देशहरू जलवायु परिवर्तनको जोखिम तथा विपद्बाट बढी संवेदनशील हुन्छन् । अनुकूलन क्षमता कम भएकाले ती देश जलवायु परिवर्तनबाट उत्पन्न संकट (बाढीपहिरो, खडेरी, अनिकाल, भोकमरी) मा बढी परेका छन् । असर र संकटासन्नता फरक भए पनि जलवायु परिवर्तन अहिलेको सन्दर्भमा मानव जगत् र पृथ्वीका लागि नै साझा समस्याका रूपमा रहेको छ । यसको सामना गर्न हामीले दुई किसिमका रणनीति अवलम्बन गर्न सके मात्र परिवर्तित जलवायुसँग अनुकूलित हुँदै अस्तित्वको रक्षा गर्न सकिन्छ । ती रणनीति हुन्- जलवायु परिवर्तन अनुकूलन र जलवायु परिवर्तन न्यूनीकरण । एक व्यक्ति वा निकाय मात्र नभई सरकार, सामाजिक संघसस्था, राजनीतिक दल र अन्तरसरकारी निकायबीच यसमा समन्वय र सहकार्य हुनु अति आवश्यक छ ।
सन् २०५० सम्म विश्वको जनसंख्या ९ बिलियन पुग्ने र तीमध्ये २.४ बिलियन मानिस विकासोन्मुख देश विशेषगरी दक्षिण एसिया र अफ्रिकामा बसोबास गर्नेछन् । विश्वमा लगभग ७५ प्रतिशत मानिस ग्रामीण भेगमा बसोबास गर्छन् । तिनीहरूको आम्दानीको मुख्य स्रोत कृषि नै हो । त्यसैले गरिबी निवारण र आर्थिक विकासका लागि कृषिजन्य वस्तुको उत्पादकत्व बढाई किसानको आम्दानी बढाउनु आजको टड्कारो आवश्यकता रहेको छ । जलवायु परिवर्तनसम्बन्धी अन्तरसरकारी निकायले सन् २००७ मा निकालेको प्रतिवेदनमा नै कृषि क्षेत्र जलवायु परिवर्तनबाट सबैभन्दा बढी प्रभावित भएको र संसारका विभिन्न स्थानमा कृषि उत्पादकत्व घट्ने गरेको उल्लेख छ । जसले गर्दा विकासशील र विकासोन्मुख देशका गरिब, सीमान्तकृत र पिछडिएका वर्ग बढी जोखिममा रहने प्रतिवदेनमा प्रक्षेपण गरिएको थियो ।
एकातिर जलवायु परिवर्तनबाट उत्पन्न बाढीपहिरो, खडेरीले कृषि र खाद्य सुरक्षामा प्रतिकूल असर पारेको छ भने अर्कातिर हरितगृह ग्यास उत्सर्जनमा कृषि क्षेत्रले नै महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ । पृथ्वीको जम्मा हरितगृह ग्यास उत्सर्जनमा लगभग १०–१५ प्रतिशत कृषि क्षेत्रबाट आउँछ । त्यसैले जलवायुमैत्री खेती प्रणाली उत्तम प्रविधि हो, जसले कृषि क्षेत्रको उत्पादकत्व बढाउनुका साथै जलवायु अनुकूलन र कार्बन उत्सर्जन पनि सम्भव भएसम्म कटौती गर्छ । जलवायुमैत्री खेती प्रणाली अवलम्बन गर्दा उपलब्ध प्राकृतिक स्रोतको उपयोग पनि अति नै सन्तुलित तबरले गरिनुपर्छ ताकि कृषि प्रणालीमा आमूल परिवर्तन होस् । जलवायु समानुकूलित कृषि क्षेत्रको विकासका लागि जमिनको प्रयोग, पानी, माटो र खाद्य तत्त्वको उचित प्रयोग, आनुवांशिक स्रोतको प्रयोग, उत्पादित वस्तुको बजार व्यवस्थापन, बिमा प्रणाली अति नै वैज्ञानिक र प्रभावकारी तबरले गर्नु अत्यावश्यक छ ।
नेपाल पनि संयुक्त राष्ट्रसंघीय जलवायु परिवर्तन महासन्धिको पक्ष राष्ट्र भएकाले जलवायु अनुकूलन र न्यूनीकरणसम्बन्धी विभिन्न नीतिगत व्यवस्था, संस्थागत संरचना र कार्यक्रमको सुरुवात गरेको छ । विभिन्न कालखण्डमा राष्ट्रिय अनुकूलन कार्यक्रम, नेपाल जलवायु परिवर्तन नीति २०७७, स्थानीय अनुकूलन योजनाको राष्ट्रिय संरचना २०६८, वातावरणमैत्री स्थानीय शासन प्रारूप २०७०, राष्ट्रिय कृषि नीति २०६१ (राष्ट्रिय कृषि नीति २०७७ मस्यौदा), जैविक विविधता नीति २०६३, राष्ट्रिय विपद् जोखिम न्यूनीकरण नीति २०७५ आदि जारी गरेर जलवायु अनुकूलन गर्दै कृषिको उत्पादकत्व बढाउन लागिपरेको छ ।
अन्तर्राष्ट्रियस्तरमा पनि संयुक्त राष्ट्रसंघका जलवायु अनुकूलन, विपद् जोखिम न्यूनीकरण र खाद्य सुरक्षाका कार्यक्रममा पक्ष राष्ट्रको हैसियतले विभिन्न प्रतिबद्धता जनाएको छ । तीमध्ये दिगो विकास लक्ष्यलाई निकै महत्त्वका साथ लिइएको छ । जहाँ विश्वका १९५ राष्ट्रले सन् २०३० सम्म विश्वबाटै गरिबी निवारण, शून्य भोक, लैंगिक समानता, राम्रो स्वास्थ्य र समृद्धिजस्ता १७ लक्ष्य हासिल गर्ने प्रतिबद्धता जनाएका छन् । नेपालजस्तो आर्थिक विकासको सीमित स्रोत र साधन भएको देशका लागि दिगो विकास लक्ष्य हासिल गर्न कृषिमा कायापलट नगरी सम्भव देखिँदैन ।
भौगोलिक परिवेश, उपलब्ध कृषि शिक्षा तथा अनुसन्धानको अवस्था, उन्नत बीउ, प्रविधिलगायत उत्पादनका स्रोतसाधन, कृषि उद्यमी तथा सीमान्त वर्गको हित, नेपालले गरेका अन्तर्राष्ट्रिय सन्धिसम्झौता एवं प्रतिबद्धता, दिगो विकास लक्ष्य २०३० र राष्ट्रिय नीतिमा गरेका प्रतिबद्धतालाई मध्यनजर राख्दै कृषि क्षेत्रको उत्पादकत्व बढाउनुपर्नेछ ।
कृषि क्षेत्रको उत्पादन बढाई यसलाई जलवायु समानुकूलित बनाउन र कृषि क्षेत्रबाट उत्सर्जन हुने हरित गृह ग्यास कम गर्न जलवायुमैत्री कृषि पद्धतिको आवश्यकता छ । नेपालको पर्वतीय पारिस्थितिकीय प्रणाली अति नै संवेदनशील, नेपालीको सामाजिक, आर्थिक अवस्था निकै कमजोर र जलवायु परिवर्तनका प्रभावसँग अनुकूलनका लागि संस्थागत क्षमता अति नै कम भएको हुँदा नेपाल जलवायु परिवर्तनसँग अति नै संकटासन्न छ । सन् २०१४ मा अनुमोदन गरेको एउटा प्रतिवेदनका अनुसार सन् २०७० सम्म जलवायु परिवर्तनका कारण प्रतिवर्ष वर्तमान कुल गार्हस्थ्य उत्पादनको ०.८ प्रतिशतले कृषिमा क्षति हुने अनुमान छ । जलवायुमैत्री खेती प्रविधि कृषि क्षेत्रमा जलवायु परिवर्तनबाट पर्ने प्रभावसँग जुध्न र अनुकूलित भई कृषि उत्पादकत्व बढाई कृषि क्षेत्रबाट उत्सर्जन हुने हरितगृह ग्यास सकेसम्म कम गर्ने प्रणाली हो । जलवायु अनुकूलन प्रवर्द्धन गर्दा स्थान विशेष, कृषकको क्षमतामा आधारित र लगानी गर्न सक्ने, स्थानीय स्रोतको दिगो तथा सही उपयोग हुने जस्ता कुरालाई विशेष ध्यान दिनुपर्छ । कृषि क्षेत्रको उत्पादकत्व वृद्धि गर्दै खाद्य सुरक्षाको सुनिश्चितता गर्न सके नेपालको दिगो विकास लक्ष्य हासिल गर्न टेवा पुर्याउनेछ ।
जलवायुमैत्री खेती प्रविधि कृषि क्षेत्रमा जलवायु परिवर्तनबाट पर्ने प्रभावसँग जुध्न र अनुकूलित भई कृषि उत्पादकत्व बढाई कृषि क्षेत्रबाट उत्सर्जन हुने हरितगृह ग्यास सकेसम्म कम गर्ने प्रणाली हो । कृषि क्षेत्रमा जलवायु अनुकूलन प्रवर्द्धन गर्दा स्थान विशेष, कृषकको क्षमतामा आधारित र लगानी गर्न सक्ने, स्थानीय स्रोतको दिगो तथा सही उपयोग हुने जस्ता कुरालाई विशेष ध्यान दिनुपर्छ । कृषि क्षेत्रको उत्पादकत्व वृद्धि गर्दै खाद्य सुरक्षाको सुनिश्चितता गर्न सके नेपालको दिगो विकास लक्ष्य हासिल गर्न टेवा पुर्याउने छ ।
(पौडेल नीति अनुसन्धान प्रतिष्ठानमा कार्यरत छिन्)
प्रकाशित : फाल्गुन ७, २०७८ १२:२८
