अपराध कर्ममा हुर्केको राजनीति

आपराधिक मार्ग सहज र उल्लंघन गर्न सकिने भएकाले यहाँ विधिविधान र प्रणालीको पालना गरिरहनुपर्दैन । परिणामस्वरूप अयोग्यहरूको सेटिङले राज्यशक्तिलाई आफूअनुकूल परिचालन गरिरहेको हुन्छ । लोकतान्त्रिक विधि, निर्वाचन, जवाफदेहीको प्रश्नजस्ता विषय पनि अयोग्य र भ्रष्टलाई नै वैधता दिने राज्य संयन्त्रका वैधानिक माध्यम बनेका छन् । विकास र अविकासबीच आपराधिक चरित्र र भ्रष्ट राजनीति हुर्केकाले हामी सम्भावनायुक्त भएर पनि सम्भावनाविहीन अँध्यारो भविष्यको जोखिममा परेका छौं । श्रम गरेर एकसरो जीवन पनि धान्न नसक्ने कस्तो लोककल्याणकारी राज्यको व्यवस्थामा हामी बाँचेका छौं, यो आफैंमा लोकतान्त्रिक व्यवस्थाको सबैभन्दा ठूलो मजाक हो । आफ्नो श्रम, सीप र योग्यतामा समेत आपराधिक विधि र सेटिङको प्रभाव रहने मुलुकका नागरिकले राज्यबाट समन्यायको अपेक्षा गर्नु निरर्थक छ । उखु किसानले भोगिरहेका समस्याहरूको एक मात्र घटनाले पनि राज्यको प्रकृति र आपराधिक परिचय प्रस्ट पार्छ ।

हामीकहाँ राज्यका तीनवटै अंगमा आपराधिक बलको पृष्ठभूमिबाट आर्जन गरेको शक्तिले निर्णायक भूमिका खेलिरहेको प्रस्टै देखिन्छ । ‘म भ्रष्ट र अयोग्य भएर के भो त, मेरो आपराधिक शक्ति र पहुँचलाई मैले राज्यको निर्णायक स्थानमा स्थापित गरिसकेको छु’ भन्ने सन्देश र चुनौती दिइरहने प्रवृत्ति भएका पात्रहरूले नै राज्यशक्तिको दोहन गरिरहेका छन् । ‘मेरिटोक्य्रासी‘ बिनाको ‘डेमोक्य्रासी‘ ले धान्नै नसक्ने भएपछि राजनीतिक व्यवस्थाकै विकल्पका मुद्दा जहिले पनि बहसको विषय बनिरहन्छन् । हामीले पनि कहीँ व्यवस्थामै त खोट छैन भनेर सबै खाले राजनीतिक प्रणालीको अभ्यास गरिसकेका छौं । परिवर्तित राजनीतिक व्यवस्थाको स्वरूपमा आफ्नो आपराधिक राजनीतिको कुरूप चित्र नअटाएकाले जहिले पनि प्रणालीलाई नै दोष दिने गरेका हौं भन्ने विषयमा हामी भ्रमित रहेकाले प्रणाली र प्रवृत्तिबीचको भिन्नता छुट्याउन सकिरहेका छैनौं ।

हामीले राजनीतिलाई स्वआर्जनको सजिलो माध्यम बनाएकाले पनि सबै खाले आपराधिक मनोवृत्तिका व्यक्तिका लागि राजनीति एक मात्र आकर्षक, भरपर्दो, जोखिमविहीन र प्रतिफलयुक्त व्यवसायका रूपमा फस्टाउँदै गएको छ । राजनीति फोहोरी खेल नै हो, यहाँ जसले जसरी खेले पनि हुन्छ भन्ने मनोवृत्ति र प्रवृत्तिलाई राजनीतिक दलका कार्यकर्ताले निर्वाचन प्रणालीका माध्यमबाट अनुमोदन गरिदिएकै कारणले पनि राजनीतिभित्रको आपराधिक प्रवृत्ति दिनानुदिन हौसिँदै गइरहेको हो । व्यंग्यकार शैलेन्द्र सिंखडाले भनेजस्तै, हरेक दलमा झोले, खोले र केही नबोले तीन प्रकारका कार्यकर्ता छन् जसले आफ्नो नितान्त निहित स्वार्थका लागि दलभित्र सम्झौतापरस्त राजनीतिक सौदाबाजी गरिरहेका छन् । परिणामस्वरूप, पुस्तान्तरण र परिवर्तनका मुद्दा हरेक दलभित्रको दलदलमा फसेका छन् । जब भ्रष्ट र अयोग्यलाई नै कथित लोकतान्त्रिक विधिले समेत अनुमोदन गरिदिने अवस्थाको सुनिश्चितता हुने गर्छ, त्यति बेला नै मुलुकको सुनौलो भविष्यको सपनाको अन्त्य र आपराधिक कर्म फलीभूत हुने अवस्था बन्ने गर्छ ।

हामीकहाँ राजनीति र अपराधबीचको कसिलो र अन्तरनिर्भर सम्बन्ध प्रणालीकै रूपमा विकसित भैसकेकाले राज्यले लोकहितका सार्वजनिक मुद्दामा भन्दा सेटिङका माध्यमबाट सेवाप्रवाह गर्ने प्रवृत्तिलाई प्रश्रय दिने नीति अवलम्बन गरिरहेको छ । परिणामस्वरूप ओम्नी, यती, बतास आदि समूह र प्रवृत्तिको यत्रतत्र हालीमुहाली देख्न सकिन्छ । सेटिङमा लिने र दिनेबीचको पारस्परिक हित नै सर्वोपरि मुद्दा बन्ने भएकाले लक्षित समूह वैकल्पिक सेवाका रूपमा मात्र रहने गर्छ । तसर्थ सेवाग्राहीले राज्यबाट गुणस्तरीय र सर्वसुलभ सेवाको कल्पनासम्म गर्न सक्दैन । भनिन्छ, आपराधिक कर्ममा टिकेको राजनीति होस् वा व्यवसाय, दुवैको आयु लामो हुँदैन तर आपराधिक कर्म नै सामाजिक मान्यता र राजनीतिक विधिद्वारा अनुमोदित कर्मका रूपमा स्थापित भएको अवस्थामा भने यही कर्म नै धर्ममा रूपान्तरण हुने हुन्छ । र, कर्म र धर्मका सीमारेखा नै

समाप्त भई सामाजिक मूल्यमान्यताको स्खलन हुँदै जाने र आसुरी शक्तिले सिंगो युगकै प्रतिनिधित्व गरिरहने पो हो कि भन्ने भय रहने गर्छ । स्थापित विधिले उपचार नदिने भनेकै अन्तिम र विकल्पविहीन अवस्था हो ।

पुरानाले पुरातन ढंगले राज्यशक्तिको दोहन गरिरहने, नयाँले नवीनतम ढंगले सोच्ने र प्रतिवाद गर्ने आँट नगर्ने हो भने समृद्धि र विकासका विषयमा मिथ्यामा किन बहस गरिरहनु भन्ने निराशा र कुण्ठाको अवस्थामा हामी पुगेका छौं, जसले अन्ततोगत्वा आपराधिक प्रवृत्तिलाई नै निर्विकल्प शक्तिका रूपमा स्थापित गर्दै जानेछ । दशकौंको लोकतान्त्रिक अभ्यासका बावजुद हामी तिनै असफल, द्रष्टा र दृष्टिविहीन नेतृत्वको मार्गनिर्देशनमा डोरिइरहनुपर्ने र दलभित्रका गगनहरूको गर्जन गनगनमै सीमित रहिरहने हो भने हाम्रो लोकतन्त्र र जनचेतनाबीचको खाडल ठूलै छ भनी बुझ्नुपर्ने हुन्छ । व्यक्तिगत स्वार्थका लागि आफ्नो ब्रह्म चेतनालाई समेत बन्धकीमा राखेर अयोग्यलाई नै स्विकार्ने र शिरोधार्य गरिरहने प्रवृत्तिका कारण अपराध र राजनीतिबीचको सीमारेखा मेटिएको हो । जो सम्भावनाविहीन छन्, तिनैमा सम्भावनाको खोजी गरिरहने हो भने परीक्षणयोग्यको सूची नै खारेज गरिदिए हुन्छ । आफ्नो नियतलाई नियतिको जामा लगाइदिएर बसे हुन्छ, जुन सजिलो र आत्मसमर्पणको उपयुक्त विकल्प हो ।

पुरानो पुस्ताका नेताहरूमा एक मात्र सबल पक्ष के देखिन्छ भने, उनीहरू उमेरका दृष्टिले अझै थप बिग्रने सम्भावना रहँदैन । ती जति बिग्रनु थियो, बिग्रिसके, अब थप बिग्रने जोखिम लिन उमेरले साथ दिँदैन । उनीहरू अन्तिम इनिङमा रहेकाले कम आलोच्य भएर बहिर्गमन गर्न पाए हुन्थ्यो भन्ने सोचबाट प्रेरित हुन सक्छन् । तर, स्वभावैले अपराधकर्ममा हुर्केका नेताहरू भने आपराधिक घेराबाट एक्कासि बाहिरिँदा आपराधिक समूहबाटै खतरा रहिरहने मानसिकताबाट ग्रस्त हुन सक्छन् र अन्तिम अवस्थामा समेत स्वार्थ समूहकै मेकरका रूपमा काम गर्न सक्छन् ।

सिद्धान्तत: राज्यका प्रमुख तीन अंग व्यवस्थापिका, कार्यपालिका र न्यायपालिका भनिए पनि व्यवहार र अभ्यासमा हामीकहाँ राज्यका तीन अंगमा मेकर, ब्रोकर र ब्रेकर सक्रिय रहने गर्छन् । यिनीहरूबीच शक्ति सन्तुलनको स्थितिमा कुनै गडबडी देखिन्न । किनभने उनीहरू सबैको अन्तिम लक्ष्य एउटै हुन्छ । विषय वा प्रसंगले अर्को अर्थ नलागेमा, यहाँ मेकरमा नेता, ब्रोकरमा तोकिएका–ठेकिएका पदाधिकारी र ब्रेकरमा आपराधिक प्रवृत्तिका कार्यकर्ता वा समूहलाई सम्झनुपर्छ । मेकरले ब्रोकरका माध्यमबाट प्राप्त सूचना र निर्देशनका आधारमा नीति निर्माण गरिदिने र त्यसलाई ब्रेकर अर्थात् आपराधिक प्रवृत्तिका समूहका माध्यमबाट कार्यान्वयन गर्ने काम भइरहेको हुन्छ । राज्य संयन्त्रभित्र मेकर, ब्रोकर र ब्रेकरको यो अघोषित त्रिवेणीको मुहान र गन्तव्य एउटै भएकाले यसको अन्त्य नभएसम्म अपराधमा निर्भर राजनीति र राजनीतिमा निर्भर अपराधको लगनगाँठो झनै कस्सिँदै गइरहनेछ । यस्तै राजनीतिक चरित्र र स्वभाव रहिरहे कुनै अप्रत्याशित र अस्वाभाविक घटना वा दुर्घटनालाई पनि नकार्न सकिन्न । किनभने अतिले नै क्षतिको ढोका खोलिदिने र बन्द गरिदिने गर्छ । यो नियत र नियतिबाट भने कोही पनि भाग्न, उम्कन पाउँदैन ।