१४.०६°C काठमाडौं
काठमाडौंमा वायुको गुणस्तर: १५७

पिँढी नै अस्ताउँदै गएपछि

लैनसिंह बाङ्देलसँग मोहनमान सैंजुको घरमा प्रथम पटक भेट भएको थियो । हर्क गुरुङ मलाई भेट्न दिल्लीमा पेरियार होस्टलमै आएका थिए । लोकराज बराल, भेख थापा, कमलमणि दीक्षित, सैंजु, हृषीकेश शाह आदिसँगको कुराकानीले मलाई सदैव झकझकाइरहन्छ ।

हामी धेरै भाग्यमानी, एउटा सग्लो पिँढीलाई पछ्यायौं लामो समयसम्म । त्यो पिँढी जसले नेपाल, भोटाङ, बंगलादेश, पाकिस्तान, श्रीलंका र भारतका कतिपय ऐतिहासिक क्षणहरूसँग खेलेको थियो । हामीलाई ती घटनाहरू आलैआलो सुनाउँथ्यो र दुइटा पिँढी अनि त तीन–चार पुस्ताहरू जोडेरै कुरा गर्थ्यो । त्यो पिँढी बिस्तारै अस्ताएर जाँदै छ । त्यो पिँढीका कतिले लेख–पुस्तक नै लेखी छाडेर गए, कतिले मौखिक इतिहास सुनाएर त कतिले सम्झना–यादका अनेकन् विचित्र पाटाहरू छाडेर गए ।

पिँढी नै अस्ताउँदै गएपछि

आज आफ्नै उमेरको ६० को दशकको पहिलो खुड्किलो चढ्दै गर्दा त्यो पिँढीका खेलाडीहरूका सम्झना–अविस्मरणीय क्षणहरूले कुतकुत्याउन लागे, आँखाकै नानीभित्र सलबलाइरहे र लेख्न नै मन पर्‍यो ।

कस्तो अचम्मकै पिँढी थियो † प्राय:ले खाली खुट्टै हिँडेर बाल्यकाल बिताए, कसैले दस श्रेणी–कक्षा पास गर्दासम्म चामलको भात खाएकै थिएनन् । हरदिन कैयन् किलोमिटर हिँडेर स्कुल–कलेज जाने–आउने गर्थे, परिवार ठूलो भएकाले मीठोमसिनोमा चित्त बुझाउँथे । गाडी–वाहन दसैं–तिहारमा मात्रै चढ्थे अनि फेरि धेरै महिनासम्म एउटै लुगा लगाउँथे । बिमार–साह्रोगाह्रो पर्दा हारगुहार माग्थे र डोको–थुन्सेमा बोकिएर धामी–झाँक्री डाक्टरकहाँ पुर्‍याइन्थे । र पनि सुन र चाँदीको मोल–मूल्य थाहा हुन्थ्यो । धेरैले आफ्नो गाउँ–परिवारमा शिक्षा हासिल गर्ने प्रथम पिँढीको नाम–यश कमाए ।

हामीले दार्जिलिङ–सिक्किममा यही पिँढीबाटै बुनियादी शिक्षा हासिल गर्‍यौं । चालीस वर्षअघि दिल्ली पुग्दा एउटा कर्मशील–शक्तिशाली पिँढीसँग भेट भयो । गाडीको प्रसिद्ध मेकानिक पुरन मिस्त्रीसँग मुनिरकामा, ब्याट्रीपसलको मालिक हरिसँग आरकेपुरममा अनि फेरि चस्मा दोकानको अजितसँग । क्या थिए यिनीहरू, हेरेरै ठीक गरिदिन्थे † घुइँचो लाग्थ्यो आरकेपुरमका यी पसलहरूमा । सबै अस्ताए एकएक गरी, उदासलाग्दा भए ती पसलहरू † तिनटै गाडी थिए— एम्बासेडर, फिएट र मारुती । अहिले केवल विदेशी मोडल । हामी फेरि भाग्यमानी, अस्टिन–एम्बासेडर–ल्यान्ड रोभरमा पनि चढ्यौं र सान्त्रो–पजेरो–टोयोटामा पनि चढ्दै छौं । तर एक सय रुपैयाँमा पूरा गाडीको सर्भिस–मर्मत गथ्र्याैं, आज कम्तीमा ६ हजार रुपैयाँमा । गाडीको पिँढीमा पनि त्यही भिन्नता ।

विद्वान्–विशाल हृदय भएकाहरूको ताँती थियो दिल्लीमा । एकापट्टि बीजी भर्गिज, पाई पानन्डिकर, रामास्वामी अय्यर, भवानी सेनगुप्ता, बीना मजुम्दार, प्राण चोपडा, एलपी सिंह; अर्काेपट्टि जेएन दीक्षित, मुचकुन्द दुबे, जीएस वाजपेयी, एमके नारायणन, आबिद हुसेन अनि भाष्कर घोष । सबैसँग राम्रो चिनापर्ची भयो र धेरै मिलेर काम गर्‍यौं । इन्द्रकुमार गुजराल, मनमोहन सिंह, प्रणव मुखर्जी, केसी पन्त, अटल बिहारी वाजपेयीसँग पनि कैयन् पल्ट भेटघाट गरी धेरै कुराहरू सिक्यौंं; नीतिगत विषयहरू अघि बढायौं । साहित्य–संस्कृति क्षेत्रमा कपिला वात्स्यायन, अमृता प्रितम, कमलेश्वर, भीष्म साहनी, पुपुल जयकर, इन्द्रनाथ चौधरी, केएम जर्ज, करण सिंह आदि उचाइमा पुगिसकेका धुरन्धर व्यक्तिहरू थिए । पुपुल जयकरले नै दार्जिलिङमा भारतीय विरासत केन्द्र खोल्न मेरा पिताजीलाई सन् १९८८ मै आशीर्वाद–आदेश दिएकी थिइन् । कपिला, कमलेश्वर आदि सिक्किमसम्म पुगेका थिए र नेपाली भाषा–संस्कृतिलाई धेरै केलाएका पनि थिए ।

कस्तो पिँढी थियो † अमत्र्य सेनका, प्रेसिडेन्सी कलेजका साथी सुखमय चक्रवर्ती र इन्दिरा गान्धीका श्रीलंका समस्या समाधान हेतु विशेष प्रतिनिधि जी पार्थसारथी । दुवैको छत्रछायामा अल्लरे–बल्लरे उमेरमै काम गर्ने मौका पाएँ । सुखमय योजना आयोगका सदस्य, अति नै सरल तर त्यति नै विद्वान् । सन् १९८५ मा दिल्लीमा भएको वल्र्ड इकोनोमिक कंग्रेसमा अमत्र्य–सुखमय–मनमोहन र विश्वप्रसिद्ध अर्थशास्त्रीहरूसँग अघिपछि घुम्दै धेरै काम गर्‍यौं । पत्रकारहरू त्यस्तै; निखित चक्रवर्ती, गिरिलाल जैन, इन्दर मलहोत्रा, डी कुमार, हिरण्मय कार्लेकर, एनसी मेनन । हाम्रो भेट भई नै रहन्थ्यो मेनस्ट्रिम, टाइम्स अफ इन्डिया र हिन्दुस्तान टाइम्सका पाताहरूमा । उनीहरू हाम्रा सपना–कल्पनाका पात्रहरू थिए । दिल्लीको वसन्त कुञ्जस्थित आजको प्रख्यात दिल्ली पब्लिक स्कुल निर्माण गरिँदा प्राचार्य विनय कुमारले बोर्डको सदस्य बनाई स्कुललाई सुगठित बनाउने अभिभारा मलाई पनि दिएका थिए । विनय कुमार पनि त्यो काम अर्काे पिँढीलाई सुम्पी स्वर्गबास भए । सन् १९८२ मा नवौं एसियाली खेलमै लियाजों अधिकारी भएर काम गर्दा राजीव गान्धी, अमिताभ बच्चन र सितारवादक रवि शंकरसँग नजिकै बसेर काम गर्ने मौका पाएँ । खेल सुसम्पन्न भएपछि आयोजित भोजमा भेट भएपछि राजीव गान्धीले मलाई ‘लौ, यो खेल सुसम्पन्न भएको खबर दार्जिलिङवासीलाई पनि सुनाइदेऊ है’ भनेका थिए ।

छिमेकी राष्ट्रहरूका अस्ताउँदै गएका पिँढीका अचम्मैलाग्दा व्यक्तिहरूसँग पनि मैले नजिकै बस्ने अवसर पाएँ । नेपालका, ‘झ्यालबाट’ लेख्ने अब्बल साहित्यकार लीलानटेश्वर (ईश्वर) शर्मा बराल दिल्लीको जवाहरलाल नेहरू विश्वविद्यालयमा वरिष्ठ प्राध्यापक थिए । उनीसँगका कैयन् भेटघाटमा नेपालको राजनीतिक इतिहास नजिकैबाट बुझ्न पाएँ । बीपी कोइरालासँग उनको घनिष्ठ सम्बन्ध थियो । उनले मलाई बीपीले लेखेका व्यक्तिगत पत्रहरू पनि दिए । १७ अगस्ट १९७० मा जब बरालले लन्डन विश्वविद्यालयमा अध्ययन गरिसकेका थिए, बीपीले बोन–जर्मनीबाट उनलाई अंग्रेजीमा एउटा पत्र लेखेका थिए । त्यस पत्रमा बीपी भन्छन्, ‘म बोनमा छु, शीघ्र नै लन्डन पुग्दै छु । अर्थात्, हाम्रो भेटघाट चाँडै हुनेछ । त्यहाँ सोसलिस्ट इन्टरनेसनलका मूल मन्त्री रोडने वालकम्ब वा उनकै मित्र भेरा माथियससँग सम्पर्कमा रहनुहोस् । उनीहरूको ठेगाना ८८ए, सेन्ट जोहन्स उड, हाइस्ट्रिट, लन्डन एनडब्लु ८, र टेलिफोन ५८६–११०१ हो । यदि तपाईंलाई डा. सूर्य बी. बस्नेतको ठेगाना थाहा छ भने म आउँदै छु भन्नुहोला । डा. बस्नेत लन्डनमै प्राक्टिस गर्नुहुन्छ ।’

यसरी नै भेट भएको थियो राजा वीरेन्द्र अनि राजकुमार दीपेन्द्रसँग । राजा वीरेन्द्र भारत सरकारको निमन्त्रणामा गणतन्त्र दिवस परेडमा प्रमुख अतिथि भएर आउँदा, हाम्रा प्रधानमन्त्री अटल बिहारी वाजपेयीले उनको सम्मानमा दिल्लीको हैदरावाद हाउसमा दिएको भोजमा दोस्रो पटक उनीसँग मेरो भेट भएको थियो । वाजपेयीले प्रोटोकल अनुसार भारत सरकारको अतिथिका रूपमा मलाई उनीसँग परिचय गराएपछि मैले मातृभाषा नेपालीमै एक–दुई छोटा कुराहरू राखें । अगम व्यक्तित्व, अति उज्यालो अनुहार भएका राजा वीरेन्द्रले मीठो बोली गर्दा म भावुक भएको थिएँ । राजकुमार दीपेन्द्रसँग उनी सानो हुँदा सन् १९८२ को एसियाली खेलमा र पछि फेरि उनी हाम्रो विश्वविद्यालयमा आउँदा लामो कुराकानी भएथ्यो ।

पुरानो पिँढीका धेरै नेपाली विद्वान्सँग म बातचित गर्थें । लैनसिंह बाङ्देलसँग मोहनमान सैंजुको घरमा प्रथम पटक भेट भएको थियो । हर्क गुरुङ मलाई भेट्न दिल्लीमा पेरियार होस्टलमै आएका थिए । लोकराज बराल, भेख थापा, कमलमणि दीक्षित, सैंजु, ह्षीकेश शाह आदिसँगको कुराकानीले मलाई सदैव झकझकाइरहन्छ । चक्र बास्तोला भारतमा राजदूत रहँदा नियमित रूपमा भेटघाट हुन्थ्यो । विमान अपहरणको भीषण तर मीठो सम्झनासहित, नेपालका प्रधानमन्त्रीले काठमाडौंबाट थिम्पु जाने हवाईजहाजमा चढेपछि मात्रै भोटाङे शरणार्थीहरूका विषयमा भोटाङका राजासँग केके कुरा गर्ने भन्नेबारेमा कसरी छलफल गरेका थिए भन्ने कुराहरू नलुकाई निर्धक्क भएर भन्थे । ह्षीकेश शाहले दार्जिलिङको न्यानो सम्झना गर्नुबाहेक, प्रजातन्त्रप्राप्तिमा होमिएका नेपालका नेताहरूको खोइरो खन्थे । अर्कै भाषा बोल्थे उनी, भारतका धेरै नीतिनिर्धारकहरूको सोचलाई पटक्क मन पराउँदैनथे ।

पाकिस्तानमा हामीभन्दा एक पिँढी माथिकाहरूसँग घरीघरी भेटघाट मात्रै नभएर धेरैवटा अध्ययन कार्य मिलेरै अघि बढाउँथ्यौं । पाकिस्तान जाँदा त्यहाँका माथि नै पुगेका विद्वान्–समाजसेवी–नागरिक समाजका सदस्यहरूसँग धेरै तर्क–वितर्क पनि गथ्र्याैं । मानव अधिकारका सुदृढ प्रवर्तकहरू आईए रहमान, अस्मा जहाँगिर, मुवासिर हासन; विद्वान्हरू रशुल बक्स रइस, असफाक खान, तारिक बानुरी, सइद बाबर अली, एआर कमाल, काइजार बंगाली अनि कूटनीति–नोकरशाहीका अजीव अहमद खान, हिलाल राजा, काकाखेल, नियाज नायक आदिसँग भारत–पाकिस्तान र दक्षिण एसियाबाहेक चीन–दक्षिणपूर्वी एसिया र अमेरिकासम्मका विभिन्न विषयमा कुराकानी हुन्थ्यो । प्रधानमन्त्री शौकत अजीजले हामीलाई आफ्नै निवासमा सन् २००५ मा रात्रिभोज दिएका थिए । रइस, कमाल र बंगालीसँग ऊर्जा क्षेत्रबारे हाम्रा संयुक्त अन्वेषणात्मक लेखहरू प्रकाशित भए, चर्चित पनि भए । ‘पाइपलाइन्स एन्ड ग्रिड फर पिस’ शीर्षक पुस्तिका लन्डनको किङ्स कलेजले प्रकाशित गर्‍यो । नियाज नायक विदेशसचिवबाट अवकाश प्राप्त गरेपछि प्रधानमन्त्री वाजपेयी र जनरल परवेज मुसर्रफबीचको कुराकानी अघि बढाउने काममा ब्याक च्यानल कूटनीतिमा लिप्त भए । कोलम्बोदेखि अलिक टाढा कालुतारामा अवस्थित फा हियेन

केभमा उकालो–ओरालो गर्दा नियाज नायकले भित्र भएका कुराहरू मलाई विस्तारमा बताएका थिए । अति नै न्यानो व्यक्तित्व थिए उनी । हिलाल राजा पेट्रोलियम मन्त्रालयका सचिव थिए । धेरैपल्ट भारत आए । एक दिन लाहोरबाट इस्लामावाद सडकमार्गबाट जाँदा र उनको घरमा खानपिन गर्दा पाकिस्तानको बिग्रँदो स्थितिमाथि गहिराइमा कुराकानी गरेका थियौं । इस्लामावाद क्लबमा चपली कबाव, मगज करी र अफगानी नान खान आतुर हुन्थ्यौं । अस्मा जहाँगिरजस्ती मृदुभाषी तर मानव अधिकारकी मर्मस्पर्शी प्रवर्तकधरि बितेर गइन् । उनीसँग प्रथम पटक सन् २००१ मा दिल्लीमा साउथ एसिया फाउन्डेसनको प्रथम कार्यकारी निर्देशक भएर मदनजित सिंहसँग कार्य गर्दा भेट भएको थियो ।

भोटाङमा उति नै सजग र सचेत पिँढी थियो । एकापट्टि राजा जिग्मे सिंग्ये वाङ्चुक अनि अर्काेपट्टि दावा छिरिङ, दागो छिरिङ, जिग्मी थिन्ले, ओम प्रधान, मेघराज गुरुङ, आरबी बस्नेत, भीम सुब्बा र साङ्गे नेडुपजस्ता राजनीतिक नेताहरू, नोकरशाहीका अंगहरू अनि फेरि नागरिक समाजका सदस्यहरू । राजा वाङ्चुकले सन् १९९३ मा थिम्पु राजदरबारमा लगभग पचहत्तर मिनेटको भेटघाटमा यस्ता रोचक एवं ज्ञानबद्र्धक कुरा गरे कि आज पनि त्यस समय लेखेको नोट पल्टाईपल्टाई हेर्छु । ऐंसेलु दानाले टम्म ढाकेको पेस्ट्री–केक खानुहोस् है भन्दै शरणार्थीहरूबारे निकै गम्भीर भएर कुरा गरेका थिए । कसरी नेपालीभाषीहरू भोटाङबाट निकालिए भन्ने विषयमा विदेशमन्त्री दावा छिरिङ, गृहमन्त्री दागो छिरिङ र सर्वाेच्च न्यायालयका प्रमुख न्यायाधीश तोब्गेसँग निकै गहिरै रूपमा कुराकानी पनि भयो । भोटाङे शरणार्थीहरूको बिचल्ली र बेहालतबारे मैले आवाज उठाउँदा उनीहरू निकै ठुस्केका पनि थिए । भोटाङमा नेपालीभाषी भोटाङेहरूको ठूलो योगदान छ । आधुनिक भोटाङ उनीहरूले दु:खै गरेर बनाए । त्यहाँका प्रधानमन्त्रीसमेतलाई मैले यो कुरो विस्तारसँग भनेको थिएँ । पुराना राजा र मन्त्रीहरूको स्थान अर्काे पिँढीले ओगट्यो ।

नयाँ सोच र विचारको आगमन हुन्छ कि भन्ने सबैले आशा राखेका छन् ।

ऊ तलतिर श्रीलंकामा पनि अघिल्लो पिँढीका प्राय: सबै अस्ताए । गामिनी कोरिया, लाल जयवद्र्धने, सेल्टन कोडिकारा, पोना विगनराजा, किङ्स्ले डी सिल्भा, समन केलेगामा, चन्द्रिका कुमारतुंगा, जेरार्ड पेरिस, निहाल रोड्रिगो सबैसँग चिनापर्ची मात्रै नभएर धेरै विचार–विमर्श गर्दै काम पनि सँगै गरेका थियौं । प्रसिद्ध अर्थशास्त्री समन अति नै घनिष्ठ मित्र थिए । कलिलै उमेरमा बिते उनी । त्यहाँका प्रख्यात इतिहासकार डी सिल्भाप्रति मानसम्मान जनाउँदै एउटा राम्रो–गहकिलो पुस्तक निकालेका थियौं । यसको सम्पादन श्रीलंकाको तमिल मूलका विश्वप्रसिद्ध कानुन विशेषज्ञ निलन थिरुचेल्भमले गरेका थिए । पुस्तक विमोचन समारोहमा सामेल हुन हामी बिहानै कोलम्बो पुग्यौं । तर, विमोचन हुनुभन्दा तीन घण्टाअघि घरनजिकै लिट्टेले निलनको हत्या गरिदिएपछि हामी सबैले उनको शवयात्रामा सामेल हुनुपरेको थियो । अति नै कष्ट–दु:खमय क्षण थियो त्यो । त्यताबाट फर्केपछि, श्रीलंकाका विदेशमन्त्री लक्ष्मण कादिरगमार चीनको यात्रा सकेर दिल्ली आइपुगेपछि हामी एक–दुई जनालाई श्रीलंकाली दूतावासमा रात्रिभोजका निम्ति आमन्त्रित गरियो । चीनका नेताहरूले भारतका रक्षामन्त्री जर्ज फर्नान्डेजले ‘भारतको एक नम्बर दुस्मन चीन हो’ भनेकामा कसरी दु:ख मन गरे भन्ने कुरो बताए । कादिरगमार पनि केही महिनापछि लिट्टेको हत्याको सिकार भए ।

बंगलादेशमा भने ‘आँखा नलागोस् है’ भन्दै प्राय: चिनापर्ची भएका पुरानो पिँढीका महानुभावहरू स्वस्थ छन्, सजीव र क्रियाशील छन् । कमाल हुसेन, खलिकुजुर अहमद, फारुक शोभान, रहमान शोभान, मुहम्मद युनुस अनि अन्य धेरै । सायद सबैसँग तीनवटा राष्ट्रियताका पासपोर्ट पनि छन् । सन् १९४७ अघिको भारतको, त्यसपछिको पाकिस्तानी पासपोर्ट र बंगलादेश स्वतन्त्र राष्ट्र भएपछिको बंगलादेशी पासपोर्ट । कति भाग्यमानी यिनीहरू, तीनतीनवटा राष्ट्रलाई देखे, नागरिक भएर जीवनयापन गरे † रहमान शोभानले आफ्नो पुस्तक ‘अन्ट्रान्क्विल रिकलेक्सन्स’ मा अति नै सुन्दर ढंगमा यस्ता तीतामीठा क्षणहरूबारे लेखेका छन् । दार्जिलिङको सेन्ट पल्स स्कुलमा पढ्दा सीमित खानेकुरा खान पाएको बक्सर आफूले ठन्डा महिनाको छुट्टीमा घर पुगेपछि जमेरै खाँदा आफ्नी आमा कसरी चकित हुन्थिन् भन्ने कुरा पनि शोभानले लेखेका छन् । कानुनविद् कमाल हुसेनले प्रधानमन्त्री शेख हसिनासमेतका विरुद्ध चुनाव लडे । ढाका क्लबमा उनीहरूले मलाई धेरै पटक सालमोन माछा खान लगेका छन् । ढाकाको सोनारगाउँस्थित कोलापत्ता रेस्टुराँमा हिलिस माछाको झोल खाँदै बंगलादेशलाई उल्टाई–पल्टाई इतिहास भन्ने गरेका छन्; टिस्टा, गंगा र ब्रह्मपुत्र नदीको बहाव अनि भारतमा रहेका बंगलादेशीहरूबारे भारत सरकारसँगको विचार–विमर्शबारे खुला बहस गरेका छन् । ग्रामीण बैंकका संस्थापक मुहम्मद युनुस र भूतपूर्व विदेशसचिव फारुक शोभानको लवाइ–खुवाइ अनि भित्रैको अनुभव बाँड्ने कूटनीतिज्ञ तारिक करिमको खुलापनलाई मनभित्रै राख्ने गर्छु र विद्यार्थीहरूलाई श्रेणीमा, कक्षाकोठामा भन्ने गर्छु ।

अचम्मैको पिँढी यो, सम्पूर्ण दक्षिण एसियामा † के जान्दैनन् यो पिँढीकाहरू, इतिहास–कथा–व्यथा–भविष्यसम्मका खुम्ले कीराहरू † मलिलो माटो, टेसिलो पानी, हरिया झार–जंगल, तीतो राजनीतिक अनुभव एवं हेर्दाहेर्दै काँचुली फेरेको राष्ट्र–वातावरण र मानवसमाज देख्नेहरू हामी सबैका लागि ज्ञान–स्मरण–भविष्यका खाँबाहरू नै हुन् । धन्य उनीहरू थिए र छन् पनि !

प्रकाशित : माघ ४, २०७८ ०८:४५
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्
जनताको राय

बैंकमा लगानीयोग्य रकम थुप्रिएर साढे ६ खर्ब नाघेको छ। बैंकहरूले ब्याजदर घटाउँदासमेत कर्जा प्रवाह बढ्न नसक्नुको कारण के हो?