कान्तिपुर वेबसाईट
AdvertisementAdvertisement
१९.१२°C काठमाडौं
काठमाडौंमा वायुको गुणस्तर: २५४

पिस्कर काण्ड सम्झँदा

जब माघे संक्रान्तिले हाम्रा ढोकाहरू ढकढकाउन थाल्छ, पिस्करको कहालीलाग्दो दमन र प्रतिरोधको ज्वाला मनभरि सलबलाउन थाल्छ । बेग्लै वर्ग–घृणा उम्लिन्छ र परिवर्तनका पानाहरूमा हराउँदै गरेका वर्गीय मुद्दाहरूको खोजीको चिन्ताले सताउन थाल्छ ।
सरेश नेपाल

पुरानो राज्यसत्ता परिवर्तन गर्न चालिएका सबै संघर्षको दूरगामी महत्त्व त हुन्छ तर कतिपय विद्रोहको भने छुट्टै र विशिष्ट स्थान रहने गर्छ । तिनैमध्येको एउटा हो— पिस्कर विद्रोह । जनताले लडेका ग्रामीण वर्ग–सचेत आन्दोलनहरूको चर्चा चल्दा सधैं स्मरण हुने नाम । नेपालको राजनीतिक आन्दोलनमा सर्वाधिक सहानुभूति र मानवीय संवेदना उम्लेको विद्रोह थियो त्यो । त्यो संघर्षले दिएको सन्देश अहिले पनि निकै वजनदार ठानिन्छ ।

पिस्कर काण्ड सम्झँदा

माघे संक्रान्तिका दिन सिन्धुपाल्चोकको पिस्करमा जात्रा लाग्ने गर्छ । सहरबजारका पसलहरू चाकु, घिउ, तिलौराले सजिन्छन् । अरू बेला सुनसान हुने पिस्करमा जात्राका बेला महादेवथान, धुस्कुन, तौथली, टेकानपुर, चोगटी क्षेत्रका सर्वसाधारणको ठूलो भीड लाग्ने गर्छ । रातभरि जाग्राम बसेर बत्ती बाल्ने चलन छ । रात कटाउन नाचगान गरिन्छ । अल्पसंख्यक थामी जातिको बाहुल्य रहेको क्षेत्र भएकाले जात्रामा उनीहरूको सांस्कृतिक जीवन र पहिचान देख्न सकिन्छ ।

३८ वर्षअघिको पिस्कर निकै भिन्न थियो । पञ्चायती निरंकुशताका कारण गाउँका ठूलाठालुको अत्याचारबारे बोल्न डराउनुपर्थ्यो । स्कुल नाम मात्रको थियो । न सडक न बिजुली, घरायसी सामान किन्न र घाउचोट लाग्यो भने पनि उपचार गर्न तीन–चार घण्टा हिँडेर बाह्रबिसे झर्नुपर्थ्यो । गरिबी व्याप्त थियो । अधिकांश किसान ज्याला–बोहनी, सिकर्मी–डकर्मी काम गरेरै गुजारा चलाउँथे । खेतीयोग्य जमिन प्रायः नहुनु, भए पनि उब्जनी कम हुनु, पाखोरेखो जग्गा पनि ठूलाठालुकै हुनु, अधिया बुझाउनुपर्ने हुनुजस्ता कारण थिए विपन्नताका । निगालोका डोका, डाला, थुन्छे, भकारी बनाउँथे थामीहरू । दुःख धेरै हुन्थ्यो, त्यसका तुलनामा आम्दानी निकै कम । थामीका छोराछोरीहरू स्कुल जाने कमै हुन्थे । बाल विवाह, धामी–झाँक्री प्रथा व्याप्त थियो । झैझगडा, मुद्दामामिला भैरहन्थ्यो । गाउँ अशान्त र बेथितिमै चलिरहेको थियो ।

तीसको दशकमा पञ्चायती शासन राजनीतिक रूपले निकै दमनकारी थियो । भूमिगत कम्युनिस्ट पार्टीहरू विभाजनका कारण छिन्नभिन्नकै अवस्थामा थिए । कम्युनिस्ट नेता अमृत बोहोरा पिस्करकै भएको र पुष्पलालसँग निकट सम्बन्ध भएकाले पनि सिन्धुपाल्चोकमा भूमिगत राजनीतिक गतिविधि बढिरहेकै थियो । जिल्लाको कम्युनिस्ट पार्टीको ठूलो हिस्सा पछि पञ्चायततिर ढल्के पनि नयाँ क्रान्तिकारी धार झापा विद्रोहसँग जोडिएकाले पिस्कर पञ्चायती शासकहरूका दृष्टिमा उग्रवादीहरूको किल्ला नै ठानिन्थ्यो । पिस्करकै पूर्वपञ्च देवीजंग पाण्डेको निकटता पशुपतिशमशेर राणासँग थियो । एकातिर ग्रामीण क्षेत्रका जनता परम्परागत विभेद, आर्थिक शोषण र गरिबीबाट मुक्त हुन चाहन्थे, अर्कातिर कम्युनिस्ट पार्टीको संगठनात्मक गतिविधि बढ्दै थियो । नख्खु जेल विद्रोहका सहभागीहरूमध्येका माधव पौड्याल, अष्टलक्ष्मी शाक्यसहित केही भूमिगत कार्यकर्ताहरूले पिस्करलाई आधारक्षेत्र बनाएर पार्टीका काम अघि बढाइरहेका थिए । जमिनदारको धानको भकारी कब्जा गर्ने, जाली तमसुक च्यात्नेदेखि सांस्कृतिक कार्यक्रममार्फत वर्गीय चेतना बढाउने कार्यसम्म पनि अघि बढिरहेका थिए । पछिपछि यस्ता गतिविधिहरूका रिपोर्ट स्थानीय प्रशासनसम्म पुग्न थाले ।

२०३५–३६ सालको विद्यार्थी आन्दोलनदेखि जनमतसंग्रहसम्म आइपुग्दा सिन्धुपाल्चोकमा पञ्चायतविरोधी जनचेतना धेरै माथि उठिसकेको थियो । किसानहरू संगठित गतिविधिमा सक्रिय भैरहेका थिए । महिला समुदायमा समेत पार्टी काम घनीभूत ढंगले अघि बढेको थियो । राजधानीसँग मात्र हैन, चीनसँग समेत जोडिएको जिल्लामा यस्ता गतिविधि बढ्नुलाई शासक वर्गले आपत्तिको विषय बनाई निगरानी बढाएको थियो ।

२०४० को माघे संक्रान्तिमा महादेवथानमा हुने जनवादी सांस्कृतिक कार्यक्रममा भूमिगत नेताहरू पनि उपस्थित हुने सुइँको पाएपछि प्रहरी–प्रशासनले ठूलै दमनको योजना बनाए । रात छिप्पिँदै थियो । बिहान आकाशबाट झर्ने ताराहरू चम्किन छाडेकै थिएनन् । दावी खोलाबाट उकालो चढ्दै ठाउँठाउँबाट घेरा हाल्ने योजनासहित अघि बढेका हतियारधारी प्रहरीहरूले रातको तीन बजे जात्राको मञ्चमा आक्रमण गरे । थाकेर सुस्ताइरहेका महिला, नानीबाबु सबैलाई लाठी हान्दै लखेट्न थालेपछि केही किसानहरू प्रतिवादमा उत्रिए । दोहोरो भिडन्त मात्र भएन, प्रहरीले गोली नै चलायो । जगतबहादुर बोहोरा, सोना लामा, पल्कमाया थामी लगायतलाई हातमा गोली लाग्यो । वीरबहादुर थामी र इले थामीमध्ये एक जना टाउकामा गोली लागेपछि कारण ढले । पेटमा गोली लागेका अर्कालाई केही मिटर तल लगेर संगीन रोपी हत्या गरेपछि प्रहरी स्याउलाले पुरेर हिँडेको प्रत्यक्षदर्शी बताउँछन् ।

पूरै क्षेत्र तनावग्रस्त बनिरह्यो । किसानहरूले प्रतिरोध गर्न पनि छाडेनन् । पचासौं पक्राउ परे । प्रहरी–प्रशासनले गाउँ कब्जा गरे । बालबच्चा, वृद्धवृद्धाले कस्ताकस्ता पीडा भोगे १ कतिका घरमा आगो लाग्यो १ कति बालबालिका घरभित्रै डढे १ गाईवस्तुहरू दाम्लामै मरे । स्थानीय बासिन्दाहरूले ज्यान बचाउन गाउँ छाडे । उजाड बन्यो पिस्कर । माघको चिसोमा खरिढुंगा, कालिञ्चोक र शैलुङका लेकका जंगलहरूमा सुत्केरी महिलाहरूले रात बिताउनुपरेका कहालीलाग्दा स्मरणहरू अहिले पनि पिस्करका बासिन्दा सुनाउँछन् ।

घाइते र बिरामीहरूलाई समेत काठमाडौंका जेलहरूमा थुनियो । माघको जाडोमा ओढ्ने–ओछ्याउनेबिना नै राखियो । सेन्टर जेल, भद्रगोल जेल, सुनधारा महिला जेल र डिल्लीबजार सदरखोर अनि चौतारा, वीरगन्ज, भैरहवा आदि ठाउँका जेलहरूमा सम्म पिस्कर क्षेत्रका जनतालाई थुनियो । नजरबन्दमा राखिएकाहरूलाई ज्यान मारेको भन्दा तल्लो स्तरको व्यवहार गरियो । पाँच–छ पटक उही दिन छाडेर उही दिन पक्राउ गर्दै थुन्ने गरियो । यसरी दमन भोग्नेहरूमध्ये जगतबहादुर बोहोरा, पल्कमाया थामी, सावित्री बोहोरा, बेत्रावती पौड्याल लगायत धेरै जना बितिसकेका छन् । छत्रबहादुर बोहोरा, मेघनाथ पौड्याल लगायत कतिपय पीडितले सशस्त्र द्वन्द्वकालमा झन् पीडित हुनुपर्‍यो ।

पिस्करको संघर्ष र प्रतिरोध सामन्ती सत्ताविरुद्ध थियो । त्यसले परिवर्तन गर्न खोजेको समाज अहिले कस्तो भएको छ १ पिस्करजस्तै अरू ठाउँका कतिपय संघर्षले त्यस बेलाको सामन्ती निरंकुश शासनलाई कमजोर पार्ने, त्यसप्रति घृणा जगाउने र संघर्षमा ऊर्जा थप्ने काम गरे । लामो समयदेखि उत्पीडन भोग्दै आइरहेका त्यहाँका अल्पसंख्यक थामी, पहरी जाति लगायतले नेपाली समाजलाई गुणात्मक रूपले समुन्नत बनाउन गरेको योगदान अहिले हामी भुल्दै त छैनौं भन्ने प्रश्नहरू उठिरहेका छन् । हामीले कठोर संघर्ष गरेर बनाएको पार्टीमा कस्ता चुनौती थपिए भन्ने चिन्ता लाग्नु अस्वाभाविक होइन । हिंसात्मक दमनविरुद्ध निकै साहसिक र बलिदानपूर्ण संघर्ष गरेर प्राप्त गरेका उपलब्धिहरू पर्याप्त नभए पनि धेरै महत्त्वपूर्ण छन् । श्रमजीवी वर्गको मुक्तिको अनुभूति हुने काम होस्, तिनीहरूको सम्मानमा ठेस लाग्ने काम नहोस् भन्ने अपेक्षा हुनु स्वाभाविक हो ।

जब माघे संक्रान्तिले हाम्रा ढोकाहरू ढकढकाउन थाल्छ, पिस्करको कहालीलाग्दो दमन र प्रतिरोधको ज्वाला मनभरि सलबलाउन थाल्छ । बेग्लै वर्ग–घृणा उम्लिन्छ र परिवर्तनका पानाहरूमा हराउँदै गरेका वर्गीय मुद्दाहरूको खोजीको चिन्ताले सताउन थाल्छ । हामीले एउटा मात्रै होइन, पुस्तौंको जीवन खर्चेर बनाएको पार्टी, त्यसले देखेको सपना र वर्तमानका चुनौतीसँग प्रश्न गर्न मन लाग्छ ।

प्रकाशित : माघ २, २०७८ ०८:२२
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्
जनताको राय

पूर्वउपराष्ट्रपतिका छोरा तथा अखिल क्रान्तिकारीका महासचिव दिपेश पुनपछि सत्तारूढ माओवादीका उपाध्यक्ष तथा पूर्वसभामुख कृष्णबहादुर महरा सुन तस्करी अनुसन्धानमा पक्राउ परेका छन् । के सरकारले भ्रष्टाचारविरुद्ध शून्य सहनशीलता अपनाएकै हो त ?