कांग्रेसको पराधीन अन्तरात्मा
अध्यात्मवादमा भौतिक देहलाई छुट्याएर व्याख्या गरिने अस्पृश्य आत्मा र सोसँग सम्बन्धित कुनै मीमांसा गर्ने चेष्टा होइन यो । पूर्णतया भौतिक दुनियाँको राजनीतिक रस्साकस्सीका दौरान प्रयोग भएको शब्द र व्यक्त भएको आशयमा केन्द्रित हुन सहज बाटोको खोजी मात्र हो । थप व्याख्या गर्नुअघि नै एउटा सपाट र बिलकुल भौतिक सत्य यहाँ पेस गरूँ— नेपाली कांग्रेसको अन्तरात्मा मौजुदा शक्ति संरचनाको जालोमा छिटै मुक्त नहुने गरी कैद छ भन्ने प्रमाणित भएको छ ।
केही दिनदेखि जारी नेपाली कांग्रेसको चौधौं महाधिवेशनमा सभापति चयनका लागि दोस्रो पटक मतदान भयो । पहिलो पटकको परिणाममा सबैभन्दा बढी मत पाएका उम्मेदवारले पचास प्रतिशत कटाउन नसकेपछि दोस्रो चरणको मतदान भएको थियो । दोस्रो चरणमा एकाएक माहोल परिवर्तन भयो, केही घण्टा पहिलेसम्म नेतृत्व बदल्ने उत्साह सञ्चार गरिरहेका नेताहरू, जो स्वयं नेतृत्वका आकांक्षी थिए, ती सबै पुरानै नेतृत्वको निरन्तरतामा दृढ देखिए । सो दृढताको उपादेयता पुष्टि गर्न उत्तिकै उत्साहपूर्वक तल्लीन पनि । नेतृत्व बदल्ने अवसर गुम्न नदिने उद्देश्यले प्रत्याशी शेखर कोइराला पंक्तिले मतदानमा सहभागीकांग्रेस प्रतिनिधिहरूलाई बारम्बार करजोरी आह्वान गर्यो— अन्तरात्मालाई सुनेर मतदान गर्नुहोस् !
यहाँ अन्तरात्मा भनेको व्यक्तिको स्वत्व हो, स्वतन्त्र चयनको सामथ्र्य हो, कुनै बाहिरी भय र मोहबिना आफ्ना लागि आफैंले सोचीगुनी लिइने निर्णय हो, र आफू स्वतन्त्र भएको प्रमाण स्वयंलाई पेस गर्ने साहस पनि हो । हाम्रो समग्र जीवनपद्धति, हुर्काइ, सांस्कृतिक चेतना र शिक्षाले त्यो अन्तरात्माको निर्माण गरेको हुन्छ । समाज रूपान्तरणका निम्ति बनेका राजनीतिक दल, ती दल खडा भएका वैचारिक जग, सोअनुसार तिनले सञ्चालन गर्ने अनेक गतिविधि, त्यसबीच देखापर्ने पेचिला अन्तरविरोधले दलका सदस्यहरूको अन्तरात्मा निर्माणमा पक्कै ठूलो भूमिका खेल्छन् । अपेक्षा त अक्सर ठूलै हुनेगर्छ कि दलीय गतिविधिले व्यक्तिको अन्तरात्मालाई रूपान्तरण गरी मानवीय, न्यायी र असल बनाओस् । यिनै दलीय ऊहापोहको कसीमा कांग्रेस प्रतिनिधिका अन्तरात्माको परख गर्ने कोसिस रोचक हुनेछ ।
नेपाली कांग्रेसले बीपी कोइरालाको जतिसुकै स्मरण गरेपनि र अद्यापि सानो संख्याका कांग्रेस सदस्यले ‘समाजवाद’ शब्दको उच्चारण गरिरहे पनि, ठूलो पंक्तिले ‘उदारवाद’ एवं ‘व्यक्तिको निजी स्वतन्त्रता’लाई महत्त्वपूर्ण ठान्छ । कम्युनिस्ट वा समाजवादी भनिने राजनीतिक समूहहरूभन्दा आफू पृथक् हौं भन्नका लागि पनि कांग्रेसको जोड यी अवधारणामा ज्यादा केन्द्रित भएको हुनसक्छ । सत्तामा हुँदा आफूले लागू गरेका कार्यक्रम र अख्तियार गरेका नीति पनि उदारवाद र व्यक्तिगत स्वतन्त्रतालाई केन्द्रमा राखेर गरिएको कांग्रेसको दाबी हुनेगर्छ ।
पछिल्ला तीन दशकको कांग्रेसबारे अध्ययन गर्नेले नेता प्रदीप गिरिले हालसालै निकालेको निष्कर्षलाई अमान्य घोषणा गर्न सक्दैन । कांग्रेस आफैं कुनै नयाँ विचार, सोअनुसारको नयाँ कार्यक्रम र समाज रूपान्तरणको नयाँ खाका सार्ने उद्यममा सामेल नभएको दशकौं भइसक्यो । गिरिका अनुसार नेपालका अन्य पार्टी पनि यस मामिलामा कांग्रेसभन्दा धेरै उन्नत अवस्थामा छैनन् । त्यसो त विचारक, प्राज्ञिक कर्म गरिरहेका मानिस र बौद्धिकहरूले पनि यथेष्ट काम नगरेको आशय गिरिले व्यक्त गरेका छन् । हो, कांग्रेस प्रतिक्रियात्मक जरुर छ, समयको मागअनुसार कहिले आन्दोलित बन्ने र कहिले यथास्थिति पक्रेर बस्ने उसको थिति कायम छ । त्यसैले अर्थतन्त्रको वैश्विक बहावको छेउकुना समातेर उसले सधैं ‘आर्थिक वृद्धि, सुशासन, विकास र समृद्धि’ जस्ता सजिला नाराको रट लगाइरहन्छ । नयाँ अवधारणा र विचारले कांग्रेस रन्थनिने गरेको त राज्य पुन:संरचना र धर्मनिरपेक्षताजस्ता सवालमा ऊ बलियोसँग उभिन नसकेकैले पुष्टि हुन्छ । यति सबै भइरहँदा पनि कांग्रेसको ठूलो पंक्तिले अटुट लगाव देखाइरहने विषय भने व्यक्तिको निजी स्वतन्त्रता नै हो ।
व्यक्ति कसरी स्वतन्त्र हुन्छ ? उसको अन्तरात्मा कसरी निर्माण हुन्छ ? जीवनका अप्ठ्यारा घुम्तीमा लिनुपर्ने जोखिमका लागि ऊ कति र कसरी तयार भएको हुन्छ ? उदार व्यवस्था एवं व्यक्तिको निजी स्वतन्त्रतामा निरन्तर लगाव राखेको पार्टी स्वयंले अरू दर्जनौं महत्त्वपूर्ण विषयमा प्रवेश नगरेझैं यी प्रश्नमा पनि कहिल्यै गम्भीरतापूर्वक विमर्श गरेको छैन । त्यसो गर्ने आवश्यकता बोध पनि कहिल्यै कसैलाई नभएको हुनसक्छ । तर अब कांग्रेस बदलिनुपर्छ भन्ने मतमा दृढतापूर्वक उभिएका केही बौद्धिक नेताले एकैपटक चौधौं महाधिवेशनमा आइपुगेर सभापतिका लागि भएको दोस्रो चरणको मतदानमा मात्र ती ‘अन्तरात्मा’लाई उकेरा लगाउन खोजे जो स्वतन्त्र नहुनुमा सहज र सुरक्षित महसुस गरिरहेका थिए । त्यस्ता ‘अन्तरात्मा’ जागृत गराउन कोसिस गरे जसले स्वार्थ समूहका साँघुरा कैदखानामा स्वयंलाई समर्पण गरेका थिए ।
चौधौं महाधिवेशनबाट बदलिन नसकेको नेपाली कांग्रेसले यस समाजका प्रत्येक व्यक्तिलाई साँचो अर्थमा स्वतन्त्र बनाउन कसरी सहयोग गर्ला भनेर सोच्नु फजुल हुनेछ । आफैं बहुविध संकटको घनचक्करमा फसेको ‘उदारवाद’को जपनाले केही लछारपाटो लगाउन सक्नेछैन । त्यसभन्दा फरक सोच्नेहरूको अल्पसंख्या नै समस्या हुनेगर्छ । त्यो सानो संख्यामध्ये केहीले पार्टीको चुनाव जितेपनि, तिनका विचारले हम्मेसि जित्दैनन् । त्यसो भए, पार्टी सदस्यहरूलाई अन्तरात्मामा आफ्नै स्वतन्त्र आवाज सृजना गर्न सक्ने र सो आवाज सुन्न सक्ने बनाउन कांग्रेसले के गर्ला ? मौजुदा अवस्थामा यो सवाल पनि उत्तिकै अर्थहीन हुनसक्छ ।
व्यक्तिगत स्वतन्त्रताको थोरै अभ्यास गर्दै, आफ्नै अन्तरात्मामा उब्जेको र चलिरहेको थितिभन्दा किञ्चित् फरक धुन सृजना गर्दै नेता गगन थापाले लेखेको दस्तावेजले कांग्रेसभित्र कुन स्तर र कति व्यापक विमर्श सुरु गर्न सक्ला ? महाधिवेशनका सबै प्रक्रिया हेर्दा यति अपेक्षा गर्ने आधार भेटिन्न । कुनै काकतालीले भविष्यमा पार्टीको उल्लेख्य पंक्तिले कम्तीमा यही दस्तावेज मात्रलाई पनि विमर्शको विन्दु बनाउन सक्यो भने अर्को महाधिवेशनमा गरिएको ‘अन्तरात्मालाई सुन्ने’ आह्वान बढी अर्थपूर्ण र कामयाब होला । त्यस्तो अभ्यास सुरु हुने सामान्य अपेक्षा मात्र राख्न सक्नुले पनि पार्टी कार्यकर्ता स्वयं र संस्थाको समेत रूपान्तरणको अनुमान गर्न सकिन्थ्यो ।
यहाँ अर्को पेचिलो सवाल छ—कांग्रेसमा आबद्ध युवाहरूको । कांग्रेस महाधिवेशनको प्रक्रिया चल्दैगर्दा नेपाली सञ्चारमाध्यमले करिब फुर्केको भावमा भने—कांग्रेसका विभिन्न समितिका नेतृत्व तहमा युवाहरू आए, यी आशाका केन्द्र हुन्, अब केही हुन्छ । मूलत: उमेरलाई विषय बनाएर एकपछि अर्को कथा प्रकाशन र प्रसारण गरे । ‘यो पुगेन’ र ‘त्यो भएन’ जस्ता गनगनका शृंखला चलेका बेला यस्ता खबरहरूले कर्ण शाक्यमार्काकै भए पनि ‘सकारात्मक सोच’को मात्रा वृद्धिमा केही भूमिका अवश्य खेले । तन्नेरी वयमा हुने जाँगर, उत्साह र विद्रोहको तेवर समाज रूपान्तरणका ऊर्जा पक्कै हुन् । तर, सोधिनैपर्ने सवाल गर्न भने सबै चुके ।
के अहिले कांग्रेस बनेका वा कांग्रेस पार्टीलाई तल्ला समितिहरूमार्फत हाँक्ने अभिभारा पाएका युवा स्वयंको रूपान्तरणमा यो पार्टी सहयोगी बन्न सक्छ ? अहिलेकै अवस्थामा त्यस्तो सम्भावना देखिँदैन । एउटा उदाहरणबाट यसबारे अझ प्रस्ट हुने कोसिस गरौं । अहिले क्रियाशील सदस्यका रूपमा पार्टीमा आबद्ध भएको तीस वर्ष नपुगेको एक मध्यमवर्गीय पहाडी बाहुन पुरुष युवाको कल्पना गरौं न । उदाहरणार्थ प्रस्तुत यी नवकांग्रेसी तन्नेरी जातलाई नेपाली समाज व्यवस्थापनको कडी मान्छन्, पितृसत्तालाई प्राकृतिक थिति मानेकाले कहिल्यै प्रश्न गरेका छैनन्, फरक धर्म र नस्लप्रति उदारसम्म पनि छैनन्, र विकासको तीव्र आकांक्षामा केवल उपभोगको असीम तृष्णा पालेका छन् । पहिलो प्रश्न, यस्तो जातवादी, नस्लवादी र दोहनकारी बजारबाट वशीभूत युवालाई कांग्रेसले कसरी रूपान्तरण गर्न सहयोग पुर्याउँछ वा उनका जेजस्ता जब्बर खराबी छन्, तिनैलाई मलजल गर्ने काममा सिंगो पार्टी संरचना लाग्छ ? दोस्रो प्रश्न, यी युवासँग भएको उमेरजन्य जोस, जाँगर, शारीरिक र मानसिक ऊर्जालाई पार्टीले आफ्नो र साथै समाजको रूपान्तरणमा कसरी उपयोग गर्छ ?
महाधिवेशनले यस्ता प्रश्नमा घोत्लिने वातावरण सृजना गरेन । पार्टीका अन्य कार्यक्रम, भेला, सम्मेलन, गोष्ठी इत्यादिमा पनि यी विषय प्रश्न नै बनेका छैनन् । कारण, अरू धेरै दलजस्तै कांग्रेस पनि समाज रूपान्तरण गर्ने अभियान, आन्दोलन र जमर्को नभई केवल दोहनतन्त्रको दाँती मात्र हो । सिंगो कांग्रेसको अन्तरात्मा नै दलाल अर्थतन्त्रको कलपुर्जामा परिणत भएको छ; त्यहाँ नौलो चिन्तन, सृजनात्मकता र नयाँ सपना केही छैन । नेपाली कांग्रेसमा सो पार्टीका नेताले सधैं ‘प्रधान’ भनिरहने निजत्व र स्वत्वसहितको ‘व्यक्ति’ स्वयं विलुप्त छ ।
