दलीय मूर्खताको प्रदर्शनी

केही दिनपछि अर्को एक पार्टीको नगर समिति चयन भयो । वडामा झैं, नगरको मूल नेतृत्वमा पनि ठूला नेताको प्रभावले सहमति गराउन कोसिस गरियो तर पदका आकांक्षीहरू पछि हट्न मानेनन्, चुनाव गरे । समिति पूर्ण भइसकेपछि चयन भएमध्येका एक सदस्यलाई मैले उही प्रश्न गरें । प्रश्नको हेक्का कति गरे थाहा भएन, तर उत्तरका रूपमा आफ्नैबारे बताए, ‘पार्टीमा संकट परेको बेला म अडिग थिएँ । अधिवेशनमा पनि राम्रै खटें । अब नगरमा आइसकेपछि स्थानीय चुनावमा केही हुन्छ होला नेताहरूबाट । टिकट पाइयो भने पैसा त अलिअलि खर्च हुन्छ तर जितिन्छ ।’

...

नेपालका गाउँ र सहरमा दलीय कार्यक्रमका ठूला चहलपहल जारी छन् । उल्लेख्य कार्यकर्ता पंक्तिसहितका दुई पार्टी नेपाली कांग्रेस र नेकपा एमाले महाधिवेशनमा छन् । माथि भनिएझैं, नगर र वडा समिति चयन/निर्वाचन गर्नेलगायतका काम धमाधम भइरहेका छन् । भ्रातृ संगठनका चुनाव पनि साथै भइरहेका छन् । यी दुई पार्टीसँगै केही महिना पहिलेदेखि अस्तित्वमा आएको नयाँ दल नेकपा (एकीकृत समाजवादी) ले संगठन विस्तारका लागि विभिन्न तहका कमिटीहरू गठन गरिरहेको छ । माओवादीले पनि अध्यक्ष प्रचण्डका गलामा दर्जनौं माला भिराएर गाउँ–सहर घुमाइरहेकै छ । यी पार्टीका तामझाम मात्र हेर्दा पनि देखिन्छ, पछिल्ला केही महिना लाखौं नेपाली नागरिक पार्टी–कामलाई प्राथमिक बनाएर परिचालित छन् ।

महाधिवेशनको चटारो सकिएपछि के हुन्छ ? स्थानीय, प्रदेश र संघीय सरकारको निर्वाचन आउँछ । त्यस बेला हाल देखिएको भन्दा कैयौं गुणा बढी दलीय गतिविधिहरू सञ्चालित हुनेछन् । गठबन्धन बनाउने र भत्काउने, यता जोडिने र उता फुस्किने उपक्रम पहिलेदेखि नै सुरु हुनेछ । उम्मेदवारी चयन सुरु भएपछि उल्लेख्य कार्यकर्ता पंक्तिको दलीय दौड अझै मच्चिन्छ । प्रचार–प्रसार, भोटका हिसाब–किताब, प्रशंसा र गालीको वर्षा, आम जनतालाई प्रभाव पार्ने प्रोपगान्डाको रचना, सामाजिक सञ्जालको सक्रियता सबैले लाखौं मान्छेलाई कैयौं दिन परिचालित गर्नेछन् । सतही अन्दाज लगाउँदा, प्रत्येक पाँच वर्षमा करिब एक वर्षको समय लाखौं नेपाली वयस्कले दलीय गतिविधिलाई आफ्नो प्राथमिक काम बनाउँदा रहेछन् । यो अड्कलमा अधिवेशन र चुनावबाहेकका गतिविधिमा दलजीवीले देखाउने सक्रियताको हिसाब जोडिएको छैन ।

मानसिक र शारीरिक श्रममार्फत सृजनात्मक काम गर्न सबल लाखौं मान्छेको समय र ऊर्जाको दोहन गर्ने यी राजनीतिक दल नेपालका सबैभन्दा बलिया संस्था हुन् । लोकतान्त्रिक व्यवस्था सुनिश्चित गर्न खटिएका र सोही व्यवस्थाको आडमा शक्तिको अभ्यास गर्न समर्थ भएका यी सबलतम संस्थाहरू आफैंमा रत्तीभर लोकतान्त्रिक छैनन् । त्यति मात्रै होइन, यी दलहरूसँग अब समाज रूपान्तरणको कुनै सपना छैन । विचारका नाममा सिद्धान्त जनाउने ढ्याके शब्दहरूको बगाल अवश्य छ । तर नेता–कार्यकर्ताको उल्लेख्य हिस्साले उच्चारण गरिरहने ती शब्दका बगालमा कुनै जीवन्त स्पन्दन छैन, न तिनको उच्चारणबाट कुनै बौद्धिक ऊर्जाको सञ्चार नै हुन्छ । बरु त्यहाँ रकमी तिकडमको बाहुल्य छ, र ब्रान्डिङजस्तो सस्तो बजारु अर्थ छ त्यहाँ ।

लोकतन्त्रलाई आफैंभित्र खुम्च्याउँदै, सिद्धान्तलाई आडम्बरमा पतित गराउँदै, वैचारिकतालाई ओजहीन तुल्याउँदै, चाकरीलाई संस्थागत गर्दै, समाज रूपान्तरणको विषयलाई फजुल ठहर्‍याउँदै गरिने तमाम गतिविधि कस्ता हुन्छन् ? माथिका उत्तरहरूले पुष्टि गर्छन्— असल काम गर्न सक्ने अत्यन्तै धेरै समय र ऊर्जा नमज्जाले खेर गएको छ । अनि परिणाम के हुन्छ ? लोकतन्त्र लोकतन्त्रजस्तो हुँदैनÙ त्यसले आफ्नो प्रभाव, गरिमा र कान्ति गुमाउँछ । आम जनता र खास गरी ऐतिहासिक रूपमा बहिष्कृतका पक्षमा जति उपलब्धि हासिल भएका छन्, ती सबै अर्थहीन हुने सम्भावना द्रुत बन्छ । आम मानिसमा विश्वास गुमाउन थाल्यो भने व्यवस्थाको नाममा लोकतन्त्र झुन्डिइरहे पनि त्यो अरू नै केही भइसकेको हुन्छ ।

समाज रूपान्तरणका मुद्दा र कार्यक्रममा हजारौं मान्छेका ऊर्जा र समय केन्द्रित गराउँदै लोकतन्त्रलाई उन्नत बनाउनुपर्ने काम नगरेर दुःख पाएको इतिहास धेरै पुरानो होइन । २०४६ मा भएको परिवर्तनको महिमा गाउँदागाउँदै चुनौतीका चाङ भयानक भइसकेका थिए । संसारको उत्कृष्ट संविधानको ध्वाँस ऊ बेला पनि सानो थिएन । जग र खाँबा दुवै मक्किएर संविधानको महल धूलिसात् भइसक्दा पनि महलकै गीत गाउनेहरू बतासमा कवाज खेलिरहेका थिए । संविधानका प्रणेता हौं भन्ने र सो दस्तावेजलाई दिगो बनाउँछौं भन्नेले आम जनताको विश्वास गुमाए । त्यसपछिका घटना यहाँ दोहोर्‍याउन आवश्यक छैन । राजावाद र दक्षिणपन्थको नगरा चर्केर बज्न थालेको नसुन्ने पक्कै कोही छैनन् ।

यो उही पुरानै समय होइन, त्यसैले संकटका फरक रूपहरू देखिन सक्छन् र तिनको प्रभाव पनि बढी भयानक हुन सक्छ । संविधानको महिमा गाउने तर त्यसलाई जीवन्त हुन नदिई, त्यसका सबल एवं लोकतान्त्रिक पक्षमाथि नै घात गर्नेहरूको प्रवृत्ति करिब २०४६ पछिकै जस्तो छ । एउटा कारण त पात्र करिब सबै उही हुनु पनि होला । तर नयाँ हौं भनेर उदाएकाहरूमा पनि लोकतान्त्रिक पद्धति बलियो बनाउने नयाँपन करिब शून्य छ । ‘नयाँ पुस्ता,’ ‘युवा पुस्ता,’ ‘तन्नेरी’ जस्ता विशेषण जोडेर आउनेले पनि त्यही गरिरहेका छन्, जो पुरानाले गरेरै लोकतन्त्रलाई यति कमजोर बनाए । सपाट शब्दमा भन्दा, एउटै गल्तीको पुनरावृत्तिमा दत्तचित्तले लागिरहने चरम मूर्खताको प्रदर्शनमा नेपाली कांग्रेस र नेकपा एमाले सबैभन्दा अब्बल छन् । केही अपवाद भए थाहा छैन, तर अरू साना दलले पनि यिनै ठूला मूर्खहरूको देखासिकी गरिरहेका छन् ।

प्रभावशाली ठूला दुई दलका वडा र नगरमा चुनिएका उदाहरणार्थ प्रस्तुत पात्रहरू वृद्ध होइनन्, युवा हुन् । नयाँ बाटो हिँड्नु जोखिमपूर्ण हुन्छ, त्यसैले उनीहरू पहिले अरूका पैतालाले समथर तुल्याएको पुरानै बाटो हिँड्न वडा र नगरमा चयन भएका हुन् । एउटालाई भोट बटुल्न ‘वेदना’ माथि नै खेलबाड गरिरहेको समवेदना–पत्र वितरण गर्ने प्रवृत्ति ढोङ मात्र हो भन्ने थाहा पाएर पनि त्यही दोहोर्‍याउनुपर्नेछ । अर्कालाई आगामी चुनावमा लडेर पदमा पुग्ने र अख्तियार दुरुपयोग गरेर खर्च भएको पैसा उठाउने ध्याउन्न छ । त्यसभन्दा नयाँ र रूपान्तरणकारी कामका लागि आफू चयन भएको होइन भन्नेमा दुवै ढुक्क छन् ।

वर्तमानका चुनौती बुझ्ने, नेपाली समाजका संकट पहिल्याउने, समुदायको सबलतालाई प्राथमिकता दिने र नेतृत्वको अर्थ बदल्ने उत्साह उनीहरूमा कत्ति पनि छैन । चलेको रीतलाई पछ्याउँदै दलजीवी हुनुभन्दा ठूलो आकांक्षा पनि केही छैन । माथिल्ला नेताहरूको आशीर्वाद आफ्ना थाप्लामा भएको थाहा पाउन्जेल उनीहरू केही आत्मविश्वासी र रवाफिला त देखिन्छन्, तर आफ्नै क्षमताको बलमा राजनीति गर्ने आत्मविश्वास पनि छैन उनीहरूसँग । करिब एक दशकपछि यिनै मान्छे प्रदेश वा केन्द्रमा पुग्न सक्छन्, त्यस बेला पनि ध्याउन्न करिब यही हुनेछ र विडम्बना के भने, त्यति बेला पनि उनीहरूले आफूलाई नयाँ र युवा नै भनिरहेका हुनेछन् ।

नेपाली कांग्रेस र नेकपा एमालेभित्र ‘हिन्दु राष्ट्रवाद’ आकर्षक एजेन्डा बन्न थाल्नु र पार्टीभित्रको युवा पुस्ता भनिने ठूलो संख्या मौन रहनु या त्यतै लहसिनुले सुखद संकेत गर्दैन । आफ्ना आधारभूत लोकतान्त्रिक मान्यताहरूमा साहसपूर्वक अडिन नसक्ने र त्यसैलाई आफ्नो राजनीतिक सामर्थ्य बनाउन नसक्नेबाट कसरी नयाँपनको आशा गर्नु ? भोटमा असर गर्ला भनेर आज यति ठूलो मुद्दामा सम्झौता गरेको मान्छेले, भोलिका संकटहरूमा कसरी अडिएला ?

स्थापित र उदाउँदा दुवै नेतृत्वको हालत यस्तो छ, दुनियाँ भने पहिले कहिल्यै नभोगेका नयाँनयाँ महासंकटको भुमरीमा फस्न थालेको छ । कोरोना एउटा संकेत मात्र हुन सक्छ । असाध्यै दुरूह भूराजनीतिक जटिलतालाई सामना गर्दै यी बहुविध संकट झेल्नुपर्ने ठाउँमा रहेको नेपाललाई यस्तो कमजोर नेतृत्वले धान्न मुस्किल छ । पहिलेजस्तै जसोतसो चलिहालेन भने कस्ताकस्ता अवस्था आइपर्लान्, केही सामान्य अनुमान मात्र लगाउन सकिन्छ । त्यस्तो अनुमानको ‘अलार्म’ बजाएर अत्याउनुमा के मज्जा !