विचारभन्दा माथि पञ्चायत

विकास गर्न कुनै नामको सिद्धान्त वा स्पष्ट वैचारिक धरातल चाहिँदैन भन्नका लागि उनले मोदीको उदाहरण दिएका थिए । सोही लेखमा उनले अरविन्द केजरीवाल र आम आदमी पार्टी पनि कुनै खास सिद्धान्तमा आधारित छैनन् भन्ने दाबी गरेका थिए । ऊ बेला ‘सिद्धान्तभन्दा नीति माथि’ भन्ने आशय व्यक्त गरेका थिए ।

मिश्रको लेख प्रकाशित भएको तीन दिनपछि, चैत ३० गते मोदी कसरी हिन्दुत्ववादी राष्ट्रवाद र नवउदारवादजस्ता सिद्धान्त र सोहीअनुसारको राजनीति, नीति र कार्यक्रमप्रति प्रतिबद्ध छन् भनेर सोदाहरण मैले जवाफी लेख लेखेँ । सो लेखमा उनले प्रशंसा गरेको विकासको गुजराती ढर्राको सीमितताबारे पनि उल्लेख थियो । गुजराती रवैया पछ्याउनकै लागि पनि मोदीजत्तिकै सिद्धान्तमा स्पष्ट हुनु र इमानदारीपूर्वक आफ्नो नियत बताउनु उपयुक्त हुन्छ भन्ने सुझाव पनि पेस गरेको थिएँ । तिनताक मेरो जवाफी लेखलाई सम्बोधन गर्न मिश्रले जरुरी ठानेनन् होला, केही लेखेनन् ।

आठ वर्षपछि आफ्नो वैचारिक धरातल र सिद्धान्तमा कसैलाई सन्देह नहुने गरी स्पष्ट बनाउँदै उनले भने— ‘विचारभन्दा माथि देश’ । लामो समयपछि नै सही, मैले पनि जवाफ पाएको छु । योभन्दा सरल भाषामा उनले आफ्नो सैद्धान्तिक जगलाई व्यक्त गर्न सक्ने सम्भावना छैन । कसैलाई यो वाक्य जटिल, अबोधगम्य वा सतही लागेको भए, त्यो सम्भवतः भाषा स्वयंको सीमितता हो । अर्थात्, मिश्रले धेरै लामो समयदेखि मनमा राखेको राजनीतिक अभीष्ट अभिव्यक्त गर्न नेपाली भाषामा योभन्दा सरल वाक्य बन्न सक्दैन । करिब एक दशकदेखि उनले लेखेका लेख, गरेका भाषण, गरेको राजनीति सबैको समष्टि पनि यही सरलतम नारा हो ।

मिश्रका लागि देश आम मानिसको विचारको उपज होइन; तिनका सम्बन्धका घर्षणले र तिनैले समयक्रममा उत्पादन गरेका अनेक संस्कृति र राजनीतिका काकतालीले पनि देशको उत्पत्ति भएको होइन । नेपाल देश त आम मान्छेभन्दा धेरै माथि उठेका (हिन्दु) भगवान्ले आफ्नो अद्वितीय प्रतिभा एवं चाहनाबाट उत्पन्न गरेको अमूल्य कृति हो । मिश्रका अनुसार पृथ्वीनारायण शाह हामीजस्ता आम मान्छे होइनन्, उनी कि महामानव हुन्, कि देश बनाउन सक्ने शौर्य एवं ज्ञान भएका एक मात्र मानवरूपी भगवान् हुन् । मिश्रले बुझेका छन्, नेपाल पृथ्वीनारायण शाहको बाहुली–निःसृत एक अमूल्य कृति हो ।

उनी चाहन्छन्, त्यस्ता महामानवले बनाएको देशमा विचारको खेल खेल्ने होइन, सिद्धान्तको दौड मच्चाउने हुँदै होइन, दाहिने र देब्रेपन्थी भनिहिँड्ने होइन, नानावली नामका विचार कोरल्दै देशजस्तो अमूल्य कृतिलाई ओझेल पार्ने पटक्कै होइन । उनको चाहना छ, पृथ्वीनारायण शाहको उचाइ छुन नसक्ने साधारण मान्छेले देश सम्झेर खुरुखुरु काम गर्ने हो । अठारौं शताब्दीमा यस सरहदभित्रका आम मान्छेले प्राप्त गरेको नेपाल नामको अमूल्य कृतिलाई नबिटुल्याउन सबै जनताले आफ्ना लैंगिक, क्षेत्रीय, जातीय र वर्गीय थान्कामा चुपचाप बसेर खुरुखुरु श्रम गर्नुपर्छ, अनि मात्रै यस कृतिको स्याहार हुन्छ भन्ने मिश्रको बुझाइ छ ।

‘विचारभन्दा माथि देश’ जस्तो सम्प्रेष्य नाराले बताउँछ— धर्म र परम्परा, संस्कार र सत्ताले आफूमाथि अन्याय गरेकाले जात उन्मूलनका लागि लड्छु भन्नु दलितलाई वाञ्छनीय छैन । त्यसो गर्दा देशभन्दा माथि पुग्न सक्छ विचार । संविधानले दोस्रो दर्जाको नागरिकमा खुम्च्याएका कारण आन्दोलित भएको भन्दै हल्ला गर्ने महिलाले देशभित्र परचक्रीहरूको बगाल लगाइदिन सक्छन् । त्यस्तो विचारले देशकै अस्तित्व मेटिदिन सक्छ भन्ने उनलाई डर छ । थारूले आफ्नो अस्तित्व खोज्दा थारू मात्रको हित हुने र देशको अहित हुने देख्छन् उनी, मधेसीले समानता खोज्दा मधेसीको मात्रै जय हुने र देशको अस्तित्व संकटग्रस्त बन्ने भान पर्छ उनलाई । निमुखाले आधारभूत आवश्यकता खोजेर आन्दोलित हुँदा देशले दुःख पाउला भनेर उनलाई हदै डर लाग्छ ।

खासमा अहिलेसम्मका सबै क्रान्तिले देश बिटुल्याए भन्ने लाग्छ उनलाई । संविधान लेखनका लागि भएको रस्साकस्सी नै देशभन्दा विचार माथि पुर्‍याउन खोज्दाको परिणाम हो भन्ने उनको निष्कर्ष छ । संविधान स्वयं विचारकै उपज भएकाले, त्यसले पनि पृथ्वीनारायण शाहको यो अमूल्य कृतिलाई बिटुल्याउने काम गरेको उनको बुझाइ हुन सक्छ । त्यत्रो हम्मे गरेर संविधान बनाइसकेपछि फेरि समाजवादभन्दा उनलाई सहनै नसक्ने गरी भाउन्न हुन्छ । राज्य र बजार होइन, समाज र समुदायलाई प्रधान बनाउन खोज्दा देश कतै विलुप्त हुन सक्छ भनेर उनी भयग्रस्त हुन्छन् ।

विचार र आन्दोलन, क्रान्ति र परिवर्तन भनेर हिँडिरहेका मान्छेले उत्पन्न गरेका सबै डरलाई परास्त गर्नका लागि उनले रचना गरेको मन्त्र नै ‘विचारभन्दा माथि देश’ हो । यो नारा उनका लागि कुनै विचार र सिद्धान्त होइन, बरु देशको स्तुति हो । पृथ्वीनारायण शाहले छोडेर गएको त्यो अमूल्य कृतिको सम्मानमा उनले नतमस्तक भएर सृजना गरेको प्रार्थना हो । त्यसैले विचार वा सिद्धान्त भनेर यस नारालाई नबिटुल्याइदिऊन् भन्ने उनको चाहना छ ।

रवीन्द्र मिश्रले कतिको थाहा पाएका छन् कुन्नि, उनको यो स्तुतिलाई विचार एवं ऐतिहासिक खोजको नाम दिएर पहिल्यै धेरै मान्छे र समूहले लेखेका छन्, बोलेका छन् र राजनीति गरेका छन् ! खासमा उनको यो पवित्र नारा पहिल्यै बिटुलिइसकेको छ । उनलाई नयाँ र वैकल्पिक लागेको भए पनि उनकै ‘विचार’ मा धेरै पहिलेदेखि अलमलिएको छ नेपाली समाज । पहिले उनीसँगै देश बनाउन हिँडेर बीचैमा छोडेकामध्ये एक जनाले धेरै पहिले पनि उस्तै आशय व्यक्त गर्ने गरेका थिए । कांग्रेस र कम्युनिस्ट नेतालाई औंलो ठड्याएर कडक स्वरमा उनी भन्ने गर्थे— ‘विकासमा राजनीति बन्द गर्नुस्, तुरुन्तै । विकास मात्रै गर्नुस् ।’

पञ्चायत स्थापनालगत्तै राजा महेन्द्रले दुई विद्वान्लाई पञ्चायतको दर्शन तयार गर्न अह्राए— पशुपतिशमशेर राणा र मोहम्मद मोहसिन । यी दुवैले विदेशी विश्वविद्यालयबाट समाज विज्ञानको जटिल तालिम पाएकाले मिश्रले जति सरल शब्दमा पञ्चायतको दर्शन लेख्न सकेनन् । विज्ञानी भाषामा व्यक्त गर्न खोज्दा जटिल बनाउन पुगे । मोहसिनले देश भनेनन्, व्यवस्था भने । आफ्ना विचारभन्दा माथि राखेर यो ‘शाही उपहार’ लाई ग्रहण गर भनेर अपिल गरे । संसदीय लोकतन्त्र आयातित ‘माल’ हो, पञ्चायत ‘सहजातीय वनस्पति’ हो भन्ने दाबी पेस गरे । पशुपतिशमशेरले विदेशी नृविज्ञानीले गरेका अध्ययनको सहारा लिँदै नेपालका गाउँहरू आफैंमा लोकतान्त्रिक भएकाले आयातित प्रजातन्त्र थोपर्न जरुरी नभएको र पञ्चायत माटोसुहाउँदो भएको दाबी गरे ।

अर्थात्, पृथ्वीनारायणका सन्तान करिब उही उचाइ भएका राजा महेन्द्रको सृजनाभन्दा अब्बल अरू कसैले सोच्नै सक्दैन भन्ने उनीहरूको दाबी थियो । महेन्द्रको सृजनासँग मत बझाउनु भनेको पृथ्वीनारायणले उपहारस्वरूप दिएको अमूल्य कृति अर्थात् देशलाई बिटुल्याउनु हो भनेर दुई पञ्चायती समाज विज्ञानीले दुनियाँलाई खबरदारी गर्न खोजेका थिए ।

रवीन्द्र मिश्रको ‘विचारभन्दा माथि देश’ भन्ने आशयलाई आफ्नै भाषामा व्यक्त गर्ने र ‘ऐतिहासिक खोज’ का आधारमा पुष्टि गर्ने उपक्रम गणतन्त्रपछि पनि द्रुतगतिमा जारी छ । खासमा राज्य पुनःसंरचनाका लागि उठाइएका समावेशिता, संघीयता, धर्मनिरपेक्षताजस्ता मुद्दाले सकसमा पारेका बुद्धिजीवी, समूह र पार्टीसमेतले फरक भाका, बान्की र भाषामा उही आशय व्यक्त गरेका अनेक उदाहरण भेटिन्छन् । केही वर्षपहिले मात्रै खोजमूलक ऐतिहासिक वृत्तान्त भनेर प्रकाशित एक चर्चित किताबको निष्कर्ष थियो— पद्मशमशेरको सुधार कार्यक्रमभन्दा यता ‘नेपालको हित गर्ने’ कुनै आन्दोलन र क्रान्ति भएको छैन । यो हित गर्न खोजिएको नेपाल कसको हो ? उत्तर सरल छ— दलित, मधेसी, महिला, निमुखाको पटक्कै होइन । स्थायी सत्तामा सदैव विराजमान शाह र मिश्रहरूको हो ।

नेपाली राजनीतिमा विकल्पको खोजीसमेत असफलसिद्ध राजनीतिको अर्थहीन पुनरावृत्ति मात्रै बन्नु दुःखद छ । वैकल्पिक राजनीतिका नाममा गरिएका उद्यम अवधारणा स्वयंको फुर्माइसीमा पतित हुनु उत्तिकै त्रासदीपूर्ण पनि छ ।