जलीय जीवमा विषादी–संकट

कीट नियन्त्रणका लागि विषाक्त वनस्पतिको प्रयोगबारे ऋग्वेदमा समेत उल्लेख छ (इन.विकिपेडिया.ओआरजी/विकी/पेस्टिसाइड) । वैज्ञानिक लेखहरूमा उल्लेख भएबमोजिम सन् १९३० र ४० को दशकमा विभिन्न कृत्रिम विषादीहरूको उत्पत्तिसँगै विश्वभर यसको प्रयोग दिनानुदिन बढ्दै नै गयो (गार्सियालगायत, सन् २०१२) र यो क्रम हालसम्म चलिरहेकै छ ।

पाउल हर्मन मुलरले सन् १९३९ मा डीडीटी नामको रसायनलाई कीटनाशक विषादीका रूपमा पहिचान गरेका थिए जसका लागि उनलाई नोबेल पुरस्कारसमेत प्रदान गरिएको थियो (इन.विकिपेडिया.ओरजी/विकी/डीडीटी) । नेपालमा सन् १९५० को दशकमा मलेरिया उन्मूलन कार्यक्रमका लागि सर्वप्रथम डीडीटी र तत्पश्चात् गमेक्सिन र निकोटिन सल्फेटजस्ता विषादीहरू सोही उद्देश्यका लागि भित्र्याइएको देखिन्छ । विस्तारै नेपालमा अर्ग्यानो क्लोरिन, अर्ग्यानो फस्फेट र कार्बामेट समूहअन्तर्गत पर्ने विषादीहरू पनि भित्रिँदै गए (धिताललगायत, सन् २०१५) ।

संयुक्त राष्ट्र खाद्य एवं कृषि संगठनको डाटाबेसअनुसार, सन् १९९० देखि २०१८ सम्म करिब तीन दशकमा विश्वको कुल विषादी खपत २२,९९,९७९ टनबाट ४१,२२,३३४ टन पुगेको छ भने सोही अवधिमा नेपालमा यो परिमाण ६० टनबाट ५७४ टन पुगेको छ (एफएओएसटीएटी, २०२१) । यस प्रकार नेपालमा विषादी खपतको वृद्धिदर भयावह देखिन्छ । यद्यपि प्रतिएकाइ क्षेत्रफलमा विषादी प्रयोग विश्वको औसतका तुलनामा नेपालमा निकै कम छ ।

कृषि तथा पशुपन्छी विकास मन्त्रालय, प्लान्ट क्वारेन्टिन तथा विषादी व्यवस्थापन केन्द्रको प्रतिवेदनअनुसार नेपालमा दस प्रकारका विषादी १७० वटा साधारण नाम र ३,०३५ वटा व्यावसायिक नाममा दर्ता भएका छन् । सोही प्रतिवेदनअनुसार, आर्थिक वर्ष २०७४–७५ मा मात्र २२,७१,७३४ किलो परिमाणमा ८३,५७,८०,९६८ रुपैयाँ बराबरका विभिन्न विषादी नेपालमा आयात तथा फर्मुलेसन गरिएको पाइन्छ (चित्र १) ।

यसरी भित्रिने विषादीहरूमध्ये इन्सेक्टिसाइड समूहअन्तर्गतका विषादीहरूले सबैभन्दा बढी करिब ६६ प्रतिशत हिस्सा ओगटेका छन् भने फंगिसाइड र हर्बिसाइड क्रमशः दोस्रो र तेस्रो हिस्सा ओगट्ने विषादी हुन् । इन्सेक्टिसाइड वर्गका विषादीको प्रयोग मुख्य रूपमा कृषि क्षेत्रमै भएको देखिन्छ (चित्र २) ।

जनसंख्या वृद्धि र त्यसअनुरूपको बढ्दो खाद्यान्न मागका कारण कृषिको उत्पादन नबढाई नहुने चुनौतीले गर्दा पनि कीटनाशक विषादीको प्रयोगलाई विश्वभर बढावा दिन थालियो । शत्रु जीवहरूको नाश गर्न प्रयोग गरिने विषादीहरूले ठूला तथा सूक्ष्म मित्र जीवहरूलाई पनि बाँकी राख्ने कुरा भएन । विभिन्न अनुसन्धान प्रतिवेदनअनुसार, विषादीको ०.१ प्रतिशतभन्दा कम हिस्सा मात्र चाहेको शत्रु जीवसम्म पुग्ने र ९९.१ प्रतिशतभन्दा बढी भाग खुला वातावरणमा मिसिने हुन्छ (पिमेन्टल, १९९५) । यी विषादीहरू हावा तथा पानीका माध्यमबाट अन्ततोगत्वा खोला, तालतलैयासम्म पुग्छन् । पानीमा क्रमिक रूपमा विषादीको मात्रा थपिँदै जाँदा जलीय जीवहरू मर्नेसमेत गरेका प्रशस्त घटना पाइन्छन् । यी विषादीहरू पानीमा अत्यन्त न्यून मात्रामा हुँदासमेत नजानिँदो किसिमले प्राणी तथा वनस्पतिजन्य जलीय जीवहरूलाई नकारात्मक प्रभाव पार्न सक्ने अनुसन्धानले देखाएको छ ।

यस पंक्तिकारले गरेको अनुसन्धानमा नेपालमा अत्यधिक प्रयोगमा ल्याइने प्रमुख विषादीमध्ये क्लोर्पिरिफोस र डिक्लोर्भोस (नेपाल सरकारले सन् २०२१ देखि डिक्लोर्भोसको प्रयोगलाई प्रतिबन्धित गरिसकेको छ) जस्ता विषादीहरू माछाका लागि अत्यन्त हानिकारक पाइएको छ । थप अनुसन्धानका क्रममा क्लोर्पिरिफोस नामक विषादी तुलनात्मक रूपले बढी हानिकारक रहेको पाइयो । यी विषादीहरूको अत्यन्त न्यून मात्रा, ०.०७ मिलिग्राम क्लोर्पिरिफोस र १.२ मिलिग्राम डिक्लोर्भोसले पनि सामाजिक–आर्थिक दृष्टिकोणले महत्त्वपूर्ण रहेको नेपालको स्थानीय जातको माछा सहरलाई प्रभाव पारेको अन्तर्राष्ट्रिय जर्नल ‘कम्प्यारेटिभ बायोकेमिस्ट्री एन्ड फिजियोलोजी, पार्ट सी’ मा हालै प्रकाशित एउटा लेखमा उल्लेख छ ।

अध्ययन प्रतिवेदन अनुसार, विषादीका कारण माछामा श्वासप्रश्वास प्रक्रियामा समस्या, शरीरलाई सन्तुलन कायम राख्न सक्ने क्षमतामा कमी, खानामा अरुचि, समूहमा पौडिने व्यवहारमा ह्रास, शारीरिक क्रियाकलापमा सुस्तता र अत्यधिक तनावजस्ता लक्षणहरू देखिन्छन् । विषादीको नकारात्मक प्रभावका संकेतहरू माछाको रगत परीक्षणमा समेत भेटिएको थियो । सोही अनुसन्धान टोलीले कमन कार्प र इन्डिजिनस मेजर कार्प, नैनी जातका माछामा समेत त्यस्तै असरहरू देखिएको उल्लेख गरेको छ । यस प्रकारका अनुसन्धानबाट माछाजस्ता जलीय जीवहरू विषादीको न्यून मात्रामै भए पनि निरन्तर सम्पर्कमा आइरहँदा तिनको प्रजनन क्षमतामा समेत प्रभाव परी तिनका प्रजाति नै लोप हुन सक्ने देखिएको छ ।

विषादीको प्रयोगले तत्कालका लागि कृषि उत्पादन वृद्धि गराउने सकारात्मक पक्ष देखिए पनि दीर्घकालीन रूपमा यसले मानव स्वास्थ्यका साथै जलीय जैविक विविधतालाई जोखिममा पारिराखेको यथार्थलाई नकार्न सकिँदैन । तसर्थ नीतिनिर्माता तहमा जिम्मेवारी वहन गर्नेहरूले जथाभावी विषादी प्रयोगमा रोक लगाउनु, पानीको गुणस्तर मापदण्डमा समयानुकूल सुधार गरी नियमनकारी भूमिका खेल्नु, कृषि तथा अन्य क्षेत्रमा विषादी प्रयोगका वैकल्पिक उपायहरूको अनुसन्धान र तिनको प्रभावकारिता अध्ययन गर्नु अत्यन्त आवश्यक छ ।

(कुँवर प्राणीशास्त्र केन्द्रीय विभाग, त्रिविका शोधार्थी हुन् ।)