मातृत्व उत्सव : अश्लीलता या क्रान्ति

मातृत्वलाई अस्तित्व भन्दै गर्दा, सन्तानोत्पादनकै कारण महिलालाई विशिष्टताको दर्जा दिँदै गर्दा, जो सन्तानोत्पादन गर्न सक्दैनन्, के ती महिला नै होइनन् त भन्ने प्रश्न पनि उठ्न सक्छ । यो मानकले आमा बन्न नसकेका र नसक्ने अधिकांश महिलामाथि अन्याय हुने गरेको छ । उनीहरू आज पनि सामाजिक तिरस्कार र विशेष महिलाको श्रेणीमा अस्वीकृत हुने तीतो अनुभूतिबाट गुज्रिन बाध्य हुनुपरिरहेको छ । नारी अस्तित्वसँग जोडेर मातृत्वको महिमामण्डन गर्दैगर्दा अर्थात् कसैलाई उत्कृष्ट सिद्ध गर्दैगर्दा कतै हामीले कसैका लागि अपमान र निकृष्टताको श्रेणी त निर्माण गरिरहेका छैनौँ ?

भनिन्छ, आमा सृष्टि हुन्, उर्वरा हुन् । सृष्टिकर्ता भएकै कारण महिलालाई हिन्दु धर्मले देवीको श्रेणीमा स्थापित गरेका भाष्यहरू हामी प्रशस्त पाउँछौँ । सन्तानोत्पादन गर्न सक्ने क्षमताकै कारण महिलालाई जयजयकार गर्ने जुन परम्परागत संस्कार र मान्यता छ, त्यही मान्यताको आडमा सन्तानोत्पादन गर्न नसकेका महिलाहरूलाई समाजले पूर्ण महिलाका रूपमा स्वीकार गर्न नसकेका घटनाहरू पनि प्रशस्तै छन् । बच्चा जन्माउन नसकेकै कारण कतिपय महिला दिनहुँ अपमान र तिरस्कारको सिकार बन्नुपरिरहेको छ ।

यद्यपि, अस्तित्ववादी लेखक सिमोन द बोउवारले सन्तानोत्पादनलाई महिलाको महान् कार्यसँग तुलना गर्दिनन् । बरु उनी यसलाई महिला दासताको मूल कारणसँग जोडेर व्याख्या गर्छिन् । उनका अनुसार, महिला शक्तिसम्पन्न भएरै उर्वर थिइन् । उनमा प्रजनन क्षमता थियो, जुन क्षमता पुरुषसँग थिएन । अन्ततः यो विशेषता नै महिलामाथि दासता लाद्ने मूल कारण बन्न पुग्यो ।

सिमोनले आफ्नो पुस्तक ‘द सेकेन्ड सेक्स’ मा यसबारे विस्तृत व्याख्या गरेकी छन् । रजस्वला, गर्भाधान, प्रसवकालजस्ता सारा जैविक घटनाले महिलाको काम गर्ने क्षमतामा ह्रास ल्याउने गर्छन् । यही कारण महिलामा रहेको प्रजनन क्षमतालाई ठूलो कमजोरीका रूपमा लिएर पितृसत्ताले महिलामाथि हैकम जमाउन थालेको उनको ठहर छ ।

महिला शरीरको निषेधीकरण र बजारीकरण

सामन्ती समाजले अनुशासन र मर्यादाका नाममा महिलाको शरीरलाई सधैँ निषेधित घोषणा गरी शिरदेखि पाउसम्म ढाकछोप गर्नुपर्ने प्रावधान स्थापित गर्‍यो । फेरि पुँजीवादले स्वतन्त्रताको ‘स्याम्पल’ देखाएर विशेष महत्त्वका साथ नाङ्गिन प्रोत्साहित गर्न थाल्यो । पितृसत्तात्मक संरचनामा आधारित जुनसुकै युग पनि महिलामाथि आफ्ना नीति, नियम र निर्देशनहरूको लगाम लगाउन कतै चुकेको छैन ।

के नाङ्गिनु नै स्वतन्त्र हुनु हो ? के स्वतन्त्रताको परिभाषा शारीरिक नग्नतामा सीमित हुनु हो ? या, शिरदेखि पाउसम्म ढाकछोप गर्नु साँचो अर्थमा असल र सज्जन महिला हुनु हो ? जुनसुकै युगमा पनि पितृसत्ताले यसै गरी महिलाको लवाइखवाइलाई आफूअनुकूल परिभाषित गर्दै महिलाको शरीरमाथि हस्तक्षेप गरिरहेको छ । मानौं महिलाको शरीर फगत एउटा वस्तु हो । यो गुडियालाई कहिले नंग्याएर त कहिले ‘निषेधित क्षेत्र’ घोषणा गरेर महिलाको शरीर र स्वाधीनतामाथि पितृसत्ताले आजसम्म वर्चस्व लादिरहेकै छ । त्यसैले पोसाकसँग संस्कार, परम्परा र मर्यादालाई जोडेर महिलाको शरीरमाथि घृणित टिप्पणी गर्नेहरू पुँजीवादी युगमा बाँचिरहेका सामन्ती चेतका अवशेष हुन् भने, नाङ्गिन प्रोत्साहित गर्नेहरू महिलालाई वस्तुकरण गर्दै दलाल पुँजीवादी व्यवस्थालाई मलजल गरिरहने झुन्ड हुन् ।

हाम्रो समाजको संकीर्ण सोचबारे थाहा पाउन धेरै टाढा गइराख्नु पर्दैन । दिनहुँ यति सतही कुराहरूमा विवाद चुलिन्छ, जसमा विवादको कुनै आवश्यकतै छैन । कसले के खायो, के लायो, को कहाँ गयो, कसले कुन अंग कति देखायो भन्ने जस्ता अत्यन्तै अनावश्यक विषयमा विवाद हुनुले भनेको समाजको संकीर्ण सोचकै उपज हो ।

पछिल्लो समय नेपाली चलचित्रकी नायिका प्रियंका कार्कीले सार्वजनिक गरेका गर्भावस्थाका कारण ठूलो भएको पेटका तस्बिरहरूले सामाजिक सञ्जालमा ठूलै बहस निम्त्याए, जसमा सर्वसाधारणदेखि राजनीतिमा आबद्ध व्यक्तिहरूसम्म संलग्न देखिए । एकैसाथ दुई अतिवादी खेमाले समर्थन र विरोध एवं प्रशंसा र आलोचनाको शिखर ठड्याए ।

एउटा मानव अंगभन्दा पृथक् आखिर त्यस्तो के छ महिलाको कुनै अंगमा, जो देखिनु र नदेखिनुले समाजको मर्यादा जोगाउने र भत्काउने तय गर्छ ? कि समाजको मर्यादा केवल महिलाको शरीरमै अडिएको हो ? अनि फेरि, एउटी महिलाले जोगाएर जोगिने र नष्ट गरेर नष्ट हुने यो कस्तो सामाजिक मर्यादा हो ? एउटी महिलाले अझै कतिन्जेल आफ्नो अंगमा यो कथित मर्यादाको भार बोकेर हिँडिरहनुपर्ने हो ?

एउटी ‘हिरोइन’ ले अरू बेला शरीर प्रदर्शन गरिरहँदा ‘ग्ल्यामर’ भन्दै मन पराएर हेर्ने र फ्यान हुनेहरूले नै अहिले उनको गर्भावस्थाको शरीर हेर्न सकिरहेका छैनन् । अरू बेला त्यही शरीरलाई सुन्दर देख्नेहरूले गर्भावस्थामा कुरूप देखिरहेका छन् । वास्तवमा यो पितृसत्तात्मक दृष्टिकोण हो जसले महिलालाई फगत एउटा वस्तु देख्ने गर्छ ।

तसर्थ, विरोध नै गर्नु छ भने महिला शरीरलाई माल (वस्तु) बनाएर मुनाफा आर्जन गर्ने पुँजीवादी बजारको विरोध गरौँ । महिलाको चेतना र विचारलाई ओझेलमा पारेर अनुहार र शारीरिक सुन्दरतालाई प्राथमिकता दिँदै महिला–महिलाबीचमै उत्कृष्टता र निकृष्टताको प्रतिस्पर्धा गराउने तथाकथित सुन्दरी प्रतियोगिताहरूको विरोध गरौँ । महिलालाई ‘ग्ल्यामर’ का नाममा ‘सो पिस’ को वस्तु बनाएर मनोरञ्जन लिनेहरूलाई निजी अधिकारको सदुपयोग गर्दै कुनै महिलाले आफ्नो मातृत्व उत्सव भन्दै प्रदर्शन गरेको तस्बिरविरुद्ध बोल्ने कुनै अधिकार छैन । यस्तो प्रवृत्तिको पनि विरोध गरौँ ।

निजत्व र स्वतन्त्रताको समग्र भाष्य

समाज बहुआयामिक छ । स्वझावैले व्यक्तिका रचिहरू पनि बहुआयामिक छन् । सम्पूर्ण मान्छेको इच्छालाई एक व्यक्तिको इच्छाले प्रतिनिधित्व गर्न सक्दैन । कसैले मातृत्वलाई खुसीका रूपमा लिएर प्रदर्शन गर्न मन पराउँछ र यसो गर्दा उसलाई खुसी मिल्छ भने यो उसको व्यक्तिगत स्वतन्त्रताको कुरा हो । निजी जिन्दगीमा व्यक्तिले आफ्नो सापेक्षिक स्वतन्त्रताको उपभोग गर्न चाहन्छ भने त्यसो गर्ने अधिकार उसलाई हुनुपर्छ । पेट देखाउनु व्यक्तिको निजी इच्छा र वैयक्तिक स्वतन्त्रताको कुरा हो ।

‘आफ्नो शरीरमाथि आफ्नो अधिकार’ भन्ने शब्दावलीको मर्मलाई यसले पक्कै पनि सुनिश्चित गर्छ । तर, समग्र उन्मुक्ति र स्वतन्त्रतासँग यसलाई जोडेर हेर्नु त्यति सार्थक हुँदैन । किनकि, अंग प्रदर्शन गरेर ठूलै क्रान्ति हुन्छ भन्ने ठान्नु भ्रम मात्रै हो । मान्छे वैचारिक रूपमै परिवर्तन र क्रान्तिका मूल्यमान्यता र सिद्धान्तहरूलाई आत्मसात् गर्छ भने शरीर देखाउने–नदेखाउने, के लगाउने, के खाने भन्नेजस्ता कुराहरू अत्यन्तै गौण हुन् । विचार परिवर्तनशील छ र परिवर्तनप्रति प्रतिबद्ध छ भने पेट नदेखाए पनि देखाए पनि र छोटो कपडा लगाए पनि वा पूरै जीउ ढाके पनि ऊ क्रान्तिकारी नै हुन्छ, प्रगतिशील नै हुन्छ ।

स्वतन्त्रताको परिभाषालाई आवरणमा देखिने परिवर्तनभन्दा अलिकति बाहिर निस्केर वैचारिक परिवर्तन र मजबुतीसँग जोडेर हेर्नुपर्छ । समस्या पेट देखाउनु या नदेखाउनु र यसमा बहस गर्नु होइन; बरु पुरातन संस्कार, संस्कृति, रूढि, अन्धविश्वास र दासतामाथि वैचारिक रूपमै विद्रोहचेत सिर्जना गर्नु हो । हिंसा र शोषणमाथि प्रतिकारका नयाँ शृङ्खलाहरू निर्माण गर्नु हो ।

खासमा अंग देखाएर ठूलै क्रान्ति हुने पनि होइन र देखाउँदैमा समाजको मर्यादा खलबलिएर ठूलै अस्थिरता उत्पन्न भइहाल्ने पनि होइन । यी त केवल व्यक्तिका अत्यन्तै निजी कुराहरू हुन् । फेरि, महिला मुक्ति र स्वतन्त्रताको समग्र भाष्य व्यक्तिका यस्ता सीमित स्वतन्त्रताभन्दा अलि परकै कुरा हो ।

त्यसैले, महिलाले शरीर देखाए समाजै भाँडिन्छ, अनिष्ट हुन्छ भन्ने तथा महिलाका अंगहरूप्रति घृणित दृष्टि राख्ने अत्यन्तै संकीर्ण तप्का अनि महिलाले शरीर देखाएरै ठूलै क्रान्ति हुन्छ र समाज रातारात बदलिन्छ भनेर निजी इच्छा र व्यक्तिगत स्वतन्त्रताको सवाललाई समग्रतामा जोडेर वादविवाद, विरोध र आलोचना गर्ने सबै जना अब यस्ता सामान्य कुराहरूबाट अलि माथि उठ्नु जरुरी छ ।

नकारात्मक मानसिकता बोकेर अब महिलाको शरीरप्रति घृणा व्यक्त गर्न र महिलाको शरीरलाई केन्द्रमा राखेर आफ्नो बौद्धिकताको गफ लडाउन बन्द गरौँ । महिलाको शरीरलाई आधार बनाएर आलोचना एवं प्रशंसाको जुहारी खेल्ने कामलाई अन्त्य गरौँ र महिला मुक्तिबारे सार्थक बहस गरौँ ।