मधेसका महिलामा पुस्तान्तरण

हालैको रूपा सुनार र सरस्वती प्रधान घटनाले यसलाई एकपल्ट फेरि सतहमा ल्याएको छ । यही पुरानो र नयाँबीच, गणतन्त्र आएको दशक बितिसकेपछि पनि, कस्तो पौंठेजोरी चल्दै छ भन्ने बुझ्न हामीले डिसेम्बर २०१९ मा झापादेखि कैलालीसम्म मधेसयात्रा गरेका थियौं । यसअघि जनकपुर, मुसहर, सम्भ्रान्त, सीमाको समाज (‘लाइन खुलेको रात’) बारे हामीले आफ्ना कुरा यसै स्तम्भमार्फत पाठकसामु पुर्‍याइसकेका छौं ।

त्यस यात्राका दौरान मधेसमा महिलाको अवास्थाबारे पनि हामीलाई चासो थियो किनभने जात, लिंग र वर्ग नेपाली सामाजिकताका प्रमुख स्तम्भ हुन् । डिसेम्बर २०१९ देखि अहिलेसम्म नेपालमा कोभिड महामारीले अनेकौं सामाजिक द्वन्द्वलाई सतहमा ल्याई नै राखेको छ । २०२१ को जनवरी–फेब्रुअरीको बृहत् नागरिक आन्दोलनको महिला मार्चमा सपना सञ्जीवनीले मैथिलीमा ‘आब हम सीता नै बनबौ’ शीर्षक कवितावाचन गरेदेखि हालै महोत्तरीमा २६ वर्षीया सुजिता ठाकुरको उनको पतिको परिवारद्वारा गरिएको हत्यासम्मले हामीलाई मधेसमा महिलासम्बन्धी हाम्रो यात्रा–अनुभव र अनुसन्धानको सम्झना गरायो ।

हामीले झापाका घैलाडुब्बा र गौरीगन्ज एवं मोरङको कटहरीमा राजवंशी महिला–पुरुषसँग समूहमा संवाद गर्‍यौं । कैलालीमा थारू महिला–पुरुषसँग संवाद गर्‍यौं । हामीले सिरहाको राजमार्गछेउका बस्तीमा स्कुल पढ्ने यादव परिवारका किशोरीहरूसँग संवाद गर्‍यौं । सीमानजिक, सीमा र राजमार्गबीचका गाउँघरमा महिलाबारे स्त्री–पुरुष दुवैसँग संवाद गर्‍यौं । हामीले पूर्वी धनुषाको सीमावर्ती मुसलमान समुदायको बस्ती घुम्यौं । बालिकाहरूका लागि सञ्चालित स्थानीय मदरसामा पुग्यौं । हामीले समाज बदलिँदै गरेको पनि पायौं र पुरानै अवस्थामा पनि रहेको पायौं ।

मधेसी जनजाति (थारू, राजवंशी, धिमाल आदि) समाजमा अन्य मधेसी समाजमा जस्तो पर्दा प्रथा छैन । घैलाडुब्बा, गौरीगन्ज, कटहरीको राजवंशी भेलामा महिला–पुरुष गसँगै बसेर संवाद मात्र गरेका थिएनन्, हामी बाहिरियासँग, गाउँका युवा बुहारीले आफ्ना अग्रजसँग मुखामुख सवालजवाफ र वाद–प्रतिवादसमेत गरेका थिए । हजुरआमा पुस्तासँगै नातिनी पुस्ताका युवतीहरू निःसंकोच संवाद गरिराखेका थिए । पुरुषहरूको मुख्य गुनासो आफ्नो समाज अधोगतिमा गएको, पञ्चायत र त्यसपछिको शासन व्यवस्थाले राजवंशीलाई झापामा अल्पसंख्यक र असहाय बनाएको, जग्गाजमिन कानुनी वा गैरकानुनी रूपमा राजवंशीबाट पहाडेमा हस्तान्तरण गरेको भन्ने थियो भने, वर्तमान सामाजिक र लैंगिक अवस्था राम्रो लागेको हजुरआमा पुस्ताको अनुभव थियो । पहिलेको जमानामा महिलाले निकै बन्देजमा बस्नुपर्थ्यो । सासू–ससुरा, श्रीमान्, जेठाजुको खटनपटनमा बस्नुपर्थ्यो । घरआँगनबाट बाहिरफेर जान बन्देज थियो । तर आज त्यस्तो बन्देज छैन भन्ने तिनीहरूको भनाइ थियो । त्यस्तै, पश्चिमको कैलालीमा पनि हामीले थारू अभियन्ता र गृहिणीहरूलाई बिनापर्दा देख्यौं र हामीजस्ता बाहिरिया पुरुषहरूसँग बिनासंकोच संवाद गर्ने गरेको भेट्यौं जुन कुरा सीमावर्ती र कोर मधेसका गाउँमा कम देखिएको थियो, खास गरी सम्पन्नहरूको बस्तीमा । सम्पन्न बस्ती भन्नाले मधेसी समाजका तथाकथित उच्च र मध्यम जातकाहरू बसेको क्षेत्र ।

कैलालीमा एउटी थारू महिला पत्रकारले हामीसँगको लामो कुराकानीमा आफूलाई पिताले आफ्ना सहिद दाजुलाई जस्तै व्यवहार नगरेको, माओवादी क्रान्तिमा जान नदिएको र आफू जबरजस्ती गएपछि पिता नेतृत्वको परिवारले वर्षौंसम्म सम्बन्धविच्छेद गरेको बताइन् । यहाँसम्म कि, माओवादी पुरुष कामरेडहरूसँग एउटै घरमा गुप्तवास रहेका बेला आफ्नो काम जनअदालतमा निवेदन लेख्ने भए पनि घरमा भने आफूलाई नै खाना पकाउनेदेखि अरू घरायसी काममा लगाउने गरेको सुनाइन् । समग्रमा मधेसी महिलामध्ये मधेसका जनजाति महिलाहरूलाई हामीले बढी स्वतन्त्र पायौं ।

विराटनगरबाट हामी पश्चिम लाग्नु एक दिनअघि एउटा घरमा पाहुना बस्दा बढई (मिस्त्री) समुदायका एक आगन्तुकले स्नातकोत्तर गरी कलेज पढाउने आफ्नी छोरीका लागि वर खोज्न समस्या भएको सुनाएका थिए । आफ्नो समुदायमा पढेलेखेको वर हतपती नभेटिने उनको जिकिर थियो । हामीलाई वर खोजिदिन आग्रह गर्दै उनले योग्य भए अरू जातको पनि चल्नेसमेत बताए । ‘हामी त मधेसयात्रामा जान लागेको, भोलिदेखि सप्तरीदेखि कैलालीसम्म यात्राक्रममा तपाईंकी छोरीका लागि योग्य वर पनि नजरमा राखौंला’ भन्दा उनले भने, ‘कोशीपश्चिम त छोरी भरसक नदिने ।’ कारण सोध्दा उनको जवाफ थियो, ‘त्यता एक त दाइजो बढी माग्छन्; दोस्रो, दहेज आदिका नाममा छोरीको सुरक्षा कम हुन्छ ।’ हामीमध्ये मोरङमा हुर्केकालाई यो कुरा अझ कौतूहलको विषय बन्यो । वास्तवमा कोर मधेसमा यस्तै हुन्छ र भन्ने प्रश्न बारम्बार मनमा उठिरह्यो अनि मधेसमा महिलाको अवस्थालाई अझ नियालेर हेर्ने प्रेरणा दियो, यस संयोगको संवादले ।

भोलिपल्ट पूर्व–पश्चिम राजमार्ग र सीमाबीचमा पर्ने पूर्वी सप्तरीको गोइठी गाउँमा बास बस्यौं । बिहान कतैकतै घुर ताप्दै गाउँ डुल्ने क्रममा महिलाहरूको एउटा जमघट भेट्यौं । उमेर र ओहदाअनुसार महिलाहरू टाउकाका विभिन्न भागमा घुम्टो राखेर एक बाहिरिया युवक — जो कुर्सीमा बसेका थिए — सँग संवाद गर्दै थिए । त्यो एउटा एनजीओअन्तर्गत ऋण लेनदेनसम्बन्धी, सहकारी कारोबारसम्बन्धी भेला थियो । हामी पुग्दा ती महिलाहरूमध्ये कतिपयले उमेर र ओहदाअनुसार घुम्टो टाउकाको अघि सारेको र हामीसँग बोल्न अप्ठ्यारो मानेको पायौं । तर एक छिनको चिनजानपछि तीमध्ये अलि जान्नेसुन्ने अधबैंसे महिलाले अघि सरेर हामीसँग संवाद गरिन् । ती महिलाहरूको सामान्यज्ञान, घरबाहिरको गतिविधिबारे जान्न मन लाग्यो । ‘प्रदेश २ का मुख्यमन्त्रीको नाम के हो, थाहा छ ?’ भनेर सोध्यौं । कसैले के भने त कसैले के । त्यस भेगमा नेपाली च्यानल नआउने रहेछ, आए पनि नेपाली भाषा कम बुझ्ने भएकाले हिन्दी च्यानल ज्यादा हेर्दा रहेछन् ।

त्यस गाउँमा गाई, गोरु र भैंसीसमेतलाई जाडोमा बाक्लो कपडा ओढाएको र गाउँवरिपरिका बारीमा हरियो सागपात, तरकारी देखिन्थ्यो । तर ती महिलाहरूमध्ये अधिकांशमा रक्तअल्पताको समस्या प्रस्टै देखिन्थ्यो । हामी त्यही गाउँको मुसहर बस्तीमा पनि गयौं । तुलनात्मक रूपमा मुसहर बस्तीका महिलाहरूमा पर्दा प्रथा कम थियो र तिनले हामीसँग कुराकानी गर्नमा खासै धक मानेनन् । भ्रमणका क्रममा हामी सप्तरीका हनुमाननगर, कोइलाडी, तिलाठी र बिसनपुर; सिरहाका औरहीलगायत हुलाकी राजमार्ग छेउछाउका बस्ती; धनुषाका ठाडी झिझा; बर्दिबासको धुर्मुस–सुन्तली बस्ती र सर्लाहीको नवलपुरमा रहेको पुनर्बास टोलका दलित बस्तीहरू पनि घुमेका थियौं । मधेसका दलित समुदायमा पनि हामीले महिला–पुरुष सम्बन्ध र श्रम सम्बन्ध अन्यभन्दा फरक पाएका थियौं ।

हामी बारा जिल्लाको सीमावर्ती गाउँको मध्यम जातका एउटा सम्पन्न मधेसी परिवारमा बास बस्दा त्यस घरकी गृहिणीसँग हाम्रो बिलकुलै संवाद भएन । जबकि कैलाली र झापामा थारू र राजवंशीका घरमा भोजन भान्सामा त गर्‍यौं नै, घरका छोरीबुहारीले हामीसँग निर्धक्क कुराकानीसमेत गरे । गौरीगन्जमा हामी कलेज पढ्दै गरेकी गाभुर फ्रन्टकी कार्यकर्ताकहाँ बास बस्यौं, उनी र उनका मातापिताले हामीलाई घरभित्र र माथिको कोठामा समेत बास बस्न दिए । त्यस्तै, कैलालीमा कमैया र गैरकमैया गृहस्थ परिवार दुवै ठाउँमा हामीले झापा र मोरङका राजवंशी जमघटमा जस्तै खुलेर विचार आदानप्रदान गर्‍यौं । मधेसमा सम्भ्रान्त र सम्पन्न घरका छोरीबुहारीले बाहिरिया पुरुषसँग संवाद नगर्नु र पर्दा राख्नुलाई कुलीनताको लक्षण मान्ने चलन रहेछ । यद्यपि किशोर पुस्ताले चाहिँ साइकल चढेको र आफ्नो स्कुलमा बालविवाहविरुद्ध नेतृत्व गरेको भेट्यौं । किशोरावस्था पार गरेर युवती र गृहिणी हुँदासम्म यो उदाउँदो पुस्तामा कस्तो परिवर्तन आउला, हेर्न बाँकी छ ।

कोर मधेसमा विवाहसम्बन्धी धारणामा जडता र अग्रगामी छलाङ दुवै रहेको पायौं । माथि उल्लिखित पूर्वी सप्तरीको गाउँमा बिहान घुर ताप्दै एक किसान — जो भैंसी व्यापारी पनि हुन् — सँग लामो गफियौं । उनी चार छोरीका पिता थिए । छोरीको विवाहबारे उनको अनुभव रोचक थियो । सन् २०१८ मा कान्छी छोरीको बिहा गर्दा उनले सबैभन्दा बढी दहेज दिनुपरेको थियो । उनकी छोरीले १२ कक्षासम्म पढ्नु त्यसको कारण रहेछ, ज्वाइँ झन् बढी पढेको खोज्नुपरेकाले । अघिल्ला छोरीहरूको बिहामा तुलनात्मक रूपमा कम खर्च लागेको उनले सुनाएका थिए । उनीहरू कम पढेका वा अनपढ रहेका कारण कम दहेजमै बिहा सम्भव भएको उनको बुझाइ थियो । यो चलन कोर मधेसमा सामान्यतया मध्यम जाति बस्ने बस्तीको आमकथा रहेको थाहा भयो ।

वैवाहिक सम्बन्धमा देखिएको नयाँ कुराचाहिँ पढेलेखेका नयाँ पुस्ताका मधेसी युवतीहरूले सम्बन्धविच्छेदसम्मको जोखिम मोल्ने निर्णय लिन थालेका रहेछन् । हामीले सप्तरी घर भई हाल विराटनगरमा बसोबास गरिरहेकी एउटा शिक्षित परिवारकी युवतीसँग लामो संवाद गरेका थियौं । स्नातक तहसम्मको शिक्षा पूरा गरेकी ती युवतीको विवाह विराटनगरमै स्वजातीय जागिरे इन्जिनियर युवकसँग भएको थियो । विवाहको केही महिनामै ती युवतीले सरकारी बैंकमा जागिर पाइन् । परिवारका अन्य सदस्यले जागिर नगर्न दबाब दिन थाले । जागिर गर्ने भए एक्लै नबस्ने बरु सासूलाई पनि सँगै राख्ने दबाब दिन थाले, श्रीमान् अन्तै जागिरमा रहेका कारण । परिवारबाट निरन्तर जागिर छोड्न दबाब आउन थालेपछि ती युवतीले बरु डिभोर्स लिने तर जागिर नछाड्ने निर्णय लिइन् । हामीले भेट्दा उनले डिभोर्स लिएर जागिरलाई निरन्तरता दिइरहेकी थिइन् । उनमा पूर्ण आत्मविश्वास देखिन्थ्यो र आफ्नो वैवाहिक अतीतका नमीठा कुरा पनि बेहिचक सुनाइराखेकी थिइन् ।

हामीले जनकपुर, रौतहट, बारामा पनि प्रशस्त युवतीहरू कलेज पढ्दै गरेको देख्यौं । सिम्रौनगढको एउटा उच्च माविमा पुरुषभन्दा महिला विद्यार्थीहरूको संख्या ज्यादा रहेको जानकारी पायौं । मधेसी महिलाहरूको शैक्षिक एक्स्पोजरले समाजको लैंगिक सम्बन्धमा ब्यापक हेरफेर भइरहेको आभास मिल्यो । हामी सप्तरी र महोत्तरीका जमिनदारहरूको गाउँ भनेर चिनिएका गाउँबस्ती पनि घुमेका थियौं । सँगै सप्तरीमा विद्वान्हरूको गाउँ भनेर चिनिएको बस्ती पनि घुम्यौं । पर्दा प्रथा गरिब र दलित बस्तीमा कम तर सम्पन्नहरूको बस्तीमा कठोर रहेको देखिन्थ्यो ।

तराई मधेसमा महिलाको अवस्थालाई हामीले कसरी सैद्धान्तीकरण (थ्यौराइज) गर्ने ? सम्भ्रान्त, सम्पन्न परिवारका मधेसी महिलाहरूमा अंग्रेजी शिक्षा र काठमाडौंको एक्स्पोजर नभएको खण्डमा पर्दासम्बन्धी बन्देज छ र स्त्री–पुरुषबीच संस्कारमा जात र वर्गअनुसार लैंगिक विभेद छ, जसलाई सपना सञ्जीवनीले आफ्नो कविताद्वारा उजागर गरेकी छन् । त्यस लैंगिक संस्कारको स्रोत प्रथमतः धर्मशास्त्र हो । पारम्परिक सनातन हिन्दु धर्मावलम्बी मधेसी जनमानसमा वर्ण व्यवस्थाको र यसका पौराणिक तथा महाकाव्यका कथा एवं तिनको वैचारिकीको पकड अत्यन्तै बढी छ ।

यस वैचारिकीअन्तर्गत जात व्यवस्था र त्यसभित्र एउटा बालिकाको पालनपोषण, सामाजिकीकरण, शिक्षादीक्षा अनि पछि जातभित्र दुई परिवारबीच विवाहमा दहेज र अन्य जिन्सी लेनदेन महत्त्वपूर्ण हुन जान्छ । मधेसमा सार्वजनिक जीवनमा प्रगतिशील देखिने कतिपय शिक्षित पुरुष पनि आफ्नो परिवारको सदस्यको विवाहमा दहेजको लेनदेनमा सहभागी हुँदा रहेछन् भन्ने पनि थाहा भयो । दोस्रो, जात र दरदियाद अनि जातभित्र बिहार–यूपीका सीमावर्ती क्षेत्रसम्म फैलिएको नाताकुटुम्बको बलियो जालो पनि उत्तिकै जिम्मेवार छ, महिलाहरूको अवस्थाका लागि । तर अर्कातिर, गाउँगाउँमा खोलिएका उच्च माविहरूले गर्दा मध्यम जातका निम्नमध्यम परिवारका बालिकाहरूले पनि उच्च शिक्षामा पहुँच पाएको महसुस भयो । जिल्लाका मुख्य सहरहरूमा लोकसेवा तयारी कक्षाका बोर्डहरू प्रशस्तै देखिन्थे ।

मधेसका सहरहरूमा कस्मेटिक सामग्री र गहनाका पसलहरू पनि प्रशस्तै रहेको पायौं । त्यस्ता पसलहरूमा दिउँसो ग्रामीण भेगका महिलाहरूको प्रशस्तै भीड लाग्ने गरेको देखियो, सुनियो । गाउँगाउँमा रेमिट्यान्सका कारण महिलाहरूमा कस्मेटिक सामग्रीको खपत अत्यन्तै बढेको र आफूलाई फिटफाट देखाउने ऊर्जा देखिन्थ्यो । रेमिट्यान्ससँगै फेसबुकजस्ता सामाजिक सञ्जालहरूमा आफ्नो उपस्थिति जनाउनुपर्ने अभ्यास बढेकाले पनि यो चलन आएको हुन सक्छ । त्यसैले त ससाना ग्रामीण बजारमा पनि ब्युटिपार्लरका बोर्डहरू प्रशस्तै देखिए, जहाँ केही महिलाले रोजगारी पाएका थिए भने अरूले शृंगार गरेर आधुनिकता र विश्वव्यापीकरणमा सहभागी हुने आकांक्षा व्यक्त गरिराखेका थिए ।

कतिपय मदरसा बालिकाहरूको शिक्षाका लागि खोलिएको पनि भेट्यौं जहाँ महिला–पुरुष दुवैले पढाइरहेका थिए । हुनेखाने परिवारका बालिकाहरू उच्च शिक्षाका लागि काठमाडौंमा बस्ने र सरकारी जागिरका लागि तयारी कक्षा (कोचिङ) लिने गर्दा रहेछन् । दिवा सेवामा चल्ने माइक्रोबस र काठमाडौंलगायत मुख्य सहरहरूमा खुलेका महिला छात्रावासले ग्रामीण समाजमा युवती शिक्षालाई टेवा दिएको थाहा भयो । रात्रिबस चढ्न नपर्ने, काठमाडौंलगायतका मुख्य सहरहरूमा भाडामा बस्नलाई कोठा खोजिराख्न नपर्ने, सजिलै छात्रावासमा बस्न मिल्ने भएर अभिभावकहरू पनि ढुक्क हुने अवस्था सृजना भएको अनुभव पनि कतिपयले सुनाएका थिए ।

संघीयताले मधेसलाई प्रदेश २ दिएको छ । प्रदेश सरकारले महिलाका लागि केही दूरगामी कदम चालेको छ । बेटी पढाऊ बेटी बचाऊ अभियान, स्कुले बालिकालाई साइकल वितरण, छोरी जन्मिँदा बिमा र प्रदेश सरकारले भर्ना गर्ने, सबै निकायमा महिलाका लागि ५० प्रतिशत आरक्षणजस्ता कदमले गर्दा महिलाहरूमा निकै आत्मविश्वास जागेको हुनुपर्छ र आउँदो पुस्ताका महिलामा परिवर्तनको आशा गर्न सकिन्छ, यदि यी कार्यक्रमहरू लागू भइराखे भने ।

मधेसमा गणतन्त्र आएदेखिका यी सबै अन्तरसंघर्षलाई समेट्ने नयाँ पुस्ताका उदीयमान महिला प्रतिनिधि पात्रहरू पनि सार्वजनिक मञ्चमा देखिन थालिसकेका छन् । कवितामा सपना सञ्जीवनी, पेन्टिङमा रञ्जु यादव र पल्लवी पायल उदीयमान व्यक्तित्व हुन् । सञ्जीवनीका कविताहरूमा महिला उत्पीडनको स्रोत र वैचारिकीविरुद्ध विद्रोह छ एवं त्यही भावना पल्लवी र रञ्जुका मिथिला पेन्टिङमा अभिव्यक्त भएको छ ।

समग्रमा मधेसका गाउँहरूमा परिवर्तन कछुवा गतिमा रहे पनि पुस्तान्तरण जारी छ । संघर्ष चलिरहेको छ । जनकपुरको एउटा सरकारी प्रवचन गोष्ठीमा महिला उपस्थिति अत्यन्तै न्यून रहेको पायौं तर उदाउँदो पुस्ताका लागि राजनीतिक नेतृत्वले स्कुले बालिकाबारे जनमानसमा चेतना जगाउने काम गरेको छ । यसको धरातलमा ठोस परिणाम, आजका बालिकाहरू भोलि महिला हुँदा कस्ता होलान्, त्यो भविष्यले बताउला तर मधेसमा पुरातन र नयाँबीच द्वन्द्वात्मक संघर्ष जारी छ ।