चारैतिर चीनको त्रिशूल
त्रिशूलका तीन तीखा काँटाहरू एउटा सिंगो फलामको डन्डामा थामिएका हुन्छन् । यी तीखा काँटाहरूलाई जस्तै अर्थ दिए पनि हुन्छ । कसैले धार्मिक, कसैले सांस्कृतिक अनि कसैले कुनै संकेत वा आआफ्नै प्रतीकचिह्नका रूपमा । अतीत–वर्तमान–भविष्यसँगसँगै, कसैले त्रिशूललाई सृष्टि–प्रयोग–ध्वंसका रूपमा अघि राख्छन् भने, कसैले यी तीन तीखा काँटाहरूलाई शरीर–मन–आत्माको प्रतीक मान्छन् ।
छिमेकी राष्ट्र चीनले यही त्रिशूललाई आर्थिक–राजनीतिक–सामाजिक रूपमा अपनाएर घतलाग्दो ढंगमा हाम्रै वरिपरि दक्षिण–दक्षिणपूर्व–मध्यएसियाका राष्ट्रहरूमा व्यापक एवं प्रभावशाली रूपमा प्रयोगमा ल्याएको छ । ठीक पन्ध्र वर्षअघि, सन् २००६ मा काठमाडौंबाट प्रकाशित ‘हिमाल साउथ एसिया’ पत्रिकामा हामीले प्रथम पटक चीनको त्रिशूल यन्त्र–तन्त्र–मन्त्रले कसरी दक्षिण एसियाका राष्ट्रहरूलाई प्रभावित पारेर मिच्दै लाँदै छ भन्ने सत्य–तथ्यलाई अघि राख्यौं । कतिले उत्सुकता जाहेर गर्दै अझै गहिराइमा बुझ्ने प्रयास गरे । तर भारत, नेपाल, श्रीलंका, बंगलादेश र माल्दिभ्सका सरकारहरू प्रायः आँखा चिम्लिएरै बसे । हामीले चाहिँ चीनलाई किन अमेरिकी र पश्चिमी राष्ट्रहरूको चस्मा लगाएर उनीहरूकै परिप्रेक्ष्यमा मात्रै हेर्ने भन्ने कुरालाई चुनौती दिएका थियौं । छिमेकी राष्ट्र भएकाले चीनलाई हामीले आफ्नै आँखाले हेर्नुपर्छ, आफ्नै नाकले सुँघ्नुपर्छ र आफ्नै तरिकाले खेलाउनु र पेल्नुपर्छ भन्ने हाम्रो अडान थियो । नभन्दै आज चीन त्यही त्रिशूल चलाएर दक्षिण एसियाका सबै राष्ट्रमा विक्षिप्त हुँदा, सरकारहरू हस्याङफस्याङ गर्न लागे, अतालिनेसमेत भए । भारत त झन् सम्बन्ध नै तोड्ने मार्गतिर पनि अघि बढ्दै छ ।
चीनको त्रिशूल के हो त ? नेपाल, भारतसहित सबै राष्ट्र यसमा कसरी फसे त ? त्रिशूलको रापमा परेका राष्ट्रहरू निस्कन सक्लान् के ? अमेरिका–युरोप–जापानले भारतेली–बंगोपसागर (इन्डो–प्यासिफिक) को नाममा र भारत–अमेरिका–जापान–अस्ट्रेलियाले ‘क्वाड’ भन्ने व्यवस्था अन्तर्गत कसरी त्रिशूललाई बोधो–भुत्ते बनाउने भनेर संगठित प्रयास गर्दै छन् ? यी सबै प्रश्न कोरोना महामारीको प्रकोपझैं लटरम्मै फल्दै छन् ।
चीनको त्रिशूल यन्त्र–तन्त्र–मन्त्रको प्रयोगमा तीन तीखा काँटाहरू नै स्थानीय, राष्ट्रिय र क्षेत्रीय प्रवेश हुन् । अर्थात्, चीनले भारतमा झैं नेपाल, पाकिस्तान, अफगानिस्तान र दक्षिणपूर्वका राष्ट्रहरू बर्मा, लाओस, कम्बोडिया आदिमा पस्ने तीन ढोका–द्वार खोलेको छ । यी तीनै द्वारबाट चीन सर्प–मलसाँप्रो–घडियालझैं सलल प्रवेश गरेर, भित्रभित्रै खेल्न सक्ने भएको छ । यस खेलमा चीनले आर्थिक अनुदान, बाटोघाटो–रेल–सञ्चार, प्रौद्योगिकीले भरपूर पब्जी–टिकटक–वीच्याट–हुवावे–चियामी, व्यापार–वाणिज्य, पुँजी, निवेश, पर्यटन, ऋण, अध्ययन सुविधा, राजनीति र सैन्य सुविधासमेतलाई यथेष्ट मात्रा–संख्यामा चलाउँदै आएको छ ।
त्रिशूलको पहिलो काँटा स्थानीय प्रवेश हो । अफगानिस्तानको वाखान घाटी, भारतका नथुला (सिक्किम) र सिप्किला (हिमाचल प्रदेश), पाकिस्तानको खुन्जेराब घाटी अनि नेपालका तातोपानी, रसुवागढी, यारी नाका र किमाथांका आदि हुँदै अति नै स्थानीय ढंगमा चीनले यी राष्ट्रहरूमा प्रवेश गर्यो । व्यापार–वाणिज्य गर्दै, सस्तो दाममा सस्तै गुण भएका सामानहरू पठाउँदै स्थानीय मानिस–समुदायसँग आन्द्रा गाँस्यो । बाटाघाटा–पुल–रेलको लाइन बनायो । यस्ता ससाना घाटीमार्फत व्यापार गर्दै राष्ट्रका कुनाकुनामा पस्यो । नथुलामा मात्रै भारु ६५–७० करोडको व्यापार, तातोपानीमा अझै व्यापक र पाकिस्तानको खुन्जेराब घाटीमा त भारु ६,२०० करोडको निर्यात–आयात ।
आँखालाई यो प्रवेश स्थानीय, तर ठूूलो तस्बिर हेर्यौं भने अचम्मै लाग्ने कुराहरू अघि आउँछन् । यी सबै घाटीलाई वास्तवमा चीनपट्टिको खुला एवं विशाल सडक मार्ग–रेलगाडी आदिसँग जोडिँदै छ । भारत र नेपालका नथुला र तातोपानीलाई तिब्बत राजमार्ग एवं सिगात्से रेलवे लाइनसँग टाँसिदिएको छ जो सीधै बेइजिङ–सांघाई आदि पुग्छ । यसको सामरिक पक्ष केलाइनसक्नुको छ । पाकिस्तानको खुन्जेराब घाटीलाई काराकोरम राजमार्गसँग जोडेर चीनका दक्षिण–पश्चिमी प्रान्तहरू सिचियाङ, तिब्बत, सिचुवान, युनान हुँदै फेरि बेइजिङ र घाङजोङसम्म पनि पुर्याइएको छ । त्यति मात्रै कहाँ हो र, बर्मा–चीन सीमानाका मुसे–रुइलीमार्फत व्यापार मात्रै भारु ४३ हजार करोड पुग्यो ! चीनले यो व्यापारमा बर्मालाई अमेरिकी डलरमा विनिमय नगरेर चिनियाँ पैसा युवान चलाउन प्रोत्साहन दिँदै आएको छ । अर्थात्, अबोप्रान्त चीन सबै छिमेकी राष्ट्रमा युवानकै प्रभुत्व बढाउनपट्टि लाग्नेछ । भोलि गएर नेपाल त के, पाकिस्तानमा समेत चिनियाँ युवानको खेल बढ्नेछ । चीनले यो गर्न सक्छ किनकि अमेरिकाको डलर, जापानको येन, ब्रिटेनको पाउन्ड र युरोपको युरोझैं चीनको युवानलाई पनि सहजै विनिमय गर्न सकिने अन्तर्राष्ट्रिय मुद्राको दर्जा दिइएको छ ।
त्रिशूलको दोस्रो काँटा राष्ट्रिय स्तरको खेल हो । यसअन्तर्गत चीनले सीधै र परोक्ष रूपमा दिल्ली, काठमाडौं, कोलम्बो, ढाका र मालेसँग कुराकानी गर्छ । ठूलठूलै कुराहरू हुन्छन्; कसरी शान्ति, मैत्रीभाव एवं स्थिरता बढाउने, कहाँ–कसरी र किन आर्थिक–सामाजिक–पर्यावरण क्षेत्रमा सहयोग गर्ने र कसरी ठूलठूला परियोजनाहरूलाई सफलीभूत तुल्याउने । लौ हेर्नोस्, यसको नतिजा के भयो ! हिजोअस्ति आएको चीनले दक्षिण एसियाको बजार व्यवस्था नै कब्जा गर्यो । सन् १९९० मा सम्पूर्ण दक्षिण एसियासँगको चीनको व्यापार केवल ११८ करोड डलर थियो, जो सन् २००० मा ५५६ करोड डलर पुग्यो भने सन् २०१८ मा १४,०४३ करोड । अर्थात्, बंगलादेशको विश्व व्यापारको १५ प्रतिशत, माल्दिभ्सको १५ प्रतिशत, नेपालको १३ प्रतिशत, पाकिस्तानको २४ प्रतिशत, श्रीलंकाको १९ प्रतिशत र भारतको विश्व व्यापारको १५ प्रतिशत नै चीनले कब्जा गर्यो । यो सब सन् १९९० मा नगण्य थियो । यसको अर्थ हो— यी सबै राष्ट्र चीनमाथि अति गहिरो रूपमा निर्भर भए । हो पनि त, गत वर्ष सिमाना विवादमा गहिरो खिचातानी भएपछि भारतले चीनबाट आयात गर्ने वस्तुहरूमा झन्डै प्रतिबन्ध नै लगाए पनि अहिलेको कोरोना महामारीमा चीनबाटै अक्सिजन मेसिनहरूसँगै अरू सामान व्यापक रूपमा ल्याउनुपर्यो । भारतले सिचुवान–चेन्दुबाट मालवाहक हवाइजहाज आउन दिन चीनलाई विशेष बिन्तीसम्म गर्नुपर्यो । यसको अर्थ हो, चीनमाथिको भारतको निर्भरता समाप्त गर्ने कुरो त धेरै टाढा, कमसम्म गर्न पनि नसकिने भयो । चीनको त्रिशूल यन्त्र–तन्त्रको यो एउटा ठूलो सफलता हो ।
अर्कातिर, त्रिशूलको यही दोस्रो काँटा चलाउँदै चीनले भव्य रूपमा यी राष्ट्रहरूमा विभिन्न संरचना–ढाँचाहरूको निर्माण गर्न थाल्यो । पाकिस्तानमा ६५ बिलियन डलरको चीन–पाकिस्तान आर्थिक कोरिडोर (सिपेक), श्रीलंकामा हम्बनटोटा बन्दरगाह र कोलम्बो बन्दरगाह नगर, बंगलादेशमा पायरा बिजुली कारखाना र रेलवे लाइन, मालदिभ्समा मार्ग–पुल–हवाइअड्डा र नेपालमा पोखरा हवाइअड्डा, बिजुली सञ्चारका लाइन, किमाथांका–धनकुटा मार्ग आदि संरचनाहरूले चीनलाई प्रथम पटक गाउँ–समुदाय–सहर–सागर–नदी–जंगल सबै ठाउँमा भित्रै पुर्याइदिए । यति मात्रै होइन, चीनले राजनीतिक नेता–दल, राष्ट्रको नीति निर्धारण गर्ने तल–माथिका अधिकारीहरू, ठूला निर्णय–फैसला गर्ने संस्थाहरू, व्यापार–वाणिज्यका खेलाडीहरू र नागरिक समाजका अंग–प्रत्यंगसम्ममा आफ्नो प्रभाव–प्रभुत्व थोपर्यो ।
कारण, यस्ता भव्य कार्यहरू गर्दा सबैलाई खुसी नै राख्नुपर्ने भयो र भ्रष्टाचारका नयाँ मूलहरू पनि फुट्ने नै भए । चीनको एउटा खुबी के हो भने, राजनीतिक दल र नेताहरूलाई अँगालेरै काम गर्छ । भारतका प्रधानमन्त्री र चीनका राष्ट्रपतिका कैयौं भेटघाट, अति आत्मीयताको आदान–प्रदान कसले भुल्न सक्छ र ? उता पाकिस्तानमा पूर्वप्रधानमन्त्री नवाज सरिफले आर्थिक कोरिडोरका प्रमुख परियोजनाहरू आफ्नै सिन्ध र पन्जाबमा थुपारेका थिए भने, प्रधानमन्त्री बन्नासाथ इमरान खानले आफ्नै क्षेत्र खाइबर पख्तुनख्वामा रासकाई विशेष आर्थिक क्षेत्र घिसारेरै ल्याए । हिजोसम्म हुँदैन भन्ने चीनले मुस्कुराउँदै–रमाउँदै यो परियोजना इमरानको आँगनमै पुर्याइदियो । तल श्रीलंकामा बन्दै गरेको कोलम्बो बन्दरगाह नगरको भयानक विरोध हुँदाहुँदै राष्ट्रपतिमा महिन्दा राजपाक्ष आउनासाथ फेरि द्रुत गतिमा काम अघि बढ्न थाल्यो ।
अर्कापट्टि, यी सबै परियोजनाले यी राष्ट्रहरूलाई चीनमाथि अग्घोरै निर्भर मात्रै नबनाएर, निर्माण गर्दा दिएको ऋण समयमा चुक्ता नगरेका खण्डमा परियोजना नै आफ्नै नियन्त्रणमा राख्दै झोला भर्ने काम पनि चीनले गर्दै आएको छ । धेरै राष्ट्र ऋणमा पनि डुबेका छन् । यी परियोजनाहरू बनाउँदा चीनले सामुद्रिक मार्गहरूलाई आफ्नो पक्षमा ल्याउने प्रयास अति नै खुला रूपमा अघि बढाउँछ । बंगोपसागर, हिन्द महासागर र प्रशान्त महासागरमा आफ्नो व्यापार–वाणिज्य र तेल–ग्यासका जहाजहरूलाई किञ्चित् बाधा नपुगोस् भनेर नै चीनले हम्बनटोटा, ग्वादर र अफ्रिकी राष्ट्रहरूका बन्दरगाहहरूमा भव्य रूपमा पुँजी निवेश गरेको र आर्थिक अनुदान दिएको छ ।
चीनको त्रिशूलको तेस्रो काँटा हो— क्षेत्रीय प्रवेश । अर्थात्, क्षेत्रलाई नै कसरी आफ्नो नियन्त्रणमा ल्याउने । दक्षिण एसियाली क्षेत्रीय सहयोग संगठन (दक्षेस) को सदस्यता प्राप्त गर्न चीन लागिपरेको छ । यस क्षेत्रमा आफ्नो प्रभुत्व जमाइराख्न भारत चीनलाई सदस्यता दिनै मान्दैन । अहिले जब चीन यस क्षेत्रमा दक्षेसको सदस्य नभई एउटा प्रमुख खेलाडी भएपछि भारत अन्योलमा पर्यो । दक्षेसमा आफू पनि केही नगर्ने, अरूलाई पनि गर्नै नदिने भारतको राजनीतिक प्रवृत्तिबाट वाक्कै भएर अरू सबै राष्ट्र चीन र बर्मालाई सदस्य बनाउन इच्छुक छन् । अर्कापट्टि यो पनि हुन सक्छ कि, चीन सदस्य भएपछि दक्षेसले विकासको नयाँ आकाश छुन्छ र भारतलाई गतिलै प्रतिस्पर्धा दिन्छ । वा, दक्षेस नै स्वाहा भएर जानेछ, यो प्रतिस्पर्धाले गर्दा । उतापट्टि चीनले जस्तो प्रकारले दक्षिणपूर्वी एसियाको यस्तै संगठन (आसियान) लाई अघि बढायो र आफ्नो भागीदारी अझै गहिरो बनायो, त्यो देख्दा लाग्छ— दक्षेसमा पनि चीन र बर्मालाई सदस्यता दिएकै फाइदा छ ।
चीनको यो त्रिशूल नीतिले चार–पाँचवटा तथ्य–तत्त्व–परिणाम अघि ल्यायो । प्रथमतः, भारतलाई आफ्ना छरछिमेकी राष्ट्रहरूसँग मिलेरै काम गर्ने स्थितिमा पुर्यायो । हामीले जे भन्छौं त्यही मान्नुपर्छ भन्ने एउटा पारम्परिक संस्कृति भारतमा जो हावी थियो, त्यो खर्लप्पै घटेर गयो । यसोसले आज भारत प्रतिस्पर्धा गर्नपट्टि लागेको छ, शत्रुतादेखि टाढा । छिमेकी राष्ट्रहरूमा चीनभन्दा भारत चाँडो पुग्नु नै त्रिशूल नीति कम प्रभावशाली हुनु हो ।
दोस्रो, नेपाल, श्रीलंका, भोटाङ, बंगलादेश र माल्दिभ्सले कसरी भारत र चीनलाई सन्तुलन गरेर राख्ने ? अर्को चाखलाग्दो घटनाक्रम सुरु भयो । एउटा ठुस्किँदा अर्कोलाई मुस्कुराउने कसरी बनाउनु, र भारत रिसले चूर हुँदा चीनलाई डाँडोपारि नै कसरी लुकाइराख्ने ? असाध्यै गाह्रो काम हो यो, चपाइनसक्ने गरी चाम्रो निर्णय हो यो । भारतसँग मीठो बोल्दा चीनलाई तीतो लाग्ने स्थिति हो यो । अझै, चीनले छिमेकी राष्ट्रको राजनीतिमै आफूलाई घोलेको खण्डमा के गर्ने ? दूतावास पनि राजनीतिक अभिनय गर्दै, नाटकलाई चूडान्ततिर पुर्याउनपट्टि लागे, कुन देशलाई कसरी सम्हाल्ने ?
तेस्रो, चीन र भारतको हानथाप र ईख–सेखी स्थितिको फाइदा उठाएर, आफूलाई नै चीनले थिच्न र मिच्न लागेको स्थितिबाट बाँच्नलाई अमेरिकाले भारतसमेत यस क्षेत्रका अन्य राष्ट्रलाई कसरी एकत्रित गर्ने ? त्यति टाढाको राष्ट्र अमेरिकाको यस क्षेत्रमा के चासो ? जब चीनले अमेरिकाभित्रै पसी अड्डा जमाउन थाल्यो र अमेरिकाको विश्वव्यापी प्रभुत्वलाई नै चुनौती दिन थाल्यो, तब नै अमेरिकाले ठाउँठाउँमा, क्षेत्रक्षेत्रमा आफ्नै झुन्ड बनाउन लाग्यो, चीनलाई उसकै द्वार–ढोकामा रोक्न भनी । र नै इन्डो–प्यासिफिक र क्वाड पनि ।
चौथो, चीनले निर्भर त बनाउँछ आफूमाथि, तर निर्भरताको एउटा विशेष उचाइमा पुगेपछि त्यस राष्ट्रलाई राजनीति र सार्वभौमिकतामाथि पनि निर्भर बनाउने कोसिस गर्छ । भारत र चीनको अहिलेको विवाद यही हो । भारतले किन सहने ?
अनि पाँचौं, चीनलाई सबैभन्दा ठूलो भय मनको बाघको हो, वनको बाघभन्दा पनि । कम्युनिस्ट पार्टीको एकतन्त्री शासनलाई यदि कसैले हल्लाउन सक्छ भने चिनियाँ जनता र समुदायले नै सक्छन् । र नै चीनले बाहिर देखाउने बल र तुजुकले आफ्नै भित्रकाहरूलाई मिच्छ ।
प्रकाशित : जेष्ठ १८, २०७८ ०८:१२
