परिवार नियोजनका साधनका असर

यति भनिसकेपछि मैले उनलाई सोधें, ‘एउटा पनि बच्चा नभई किन डिपो प्रयोग गर्नुभएको ? यस्तो सल्लाह कसले दियो, तपाईंलाई ?’ यसको जवाफमा उनले भनिन्, ‘हामीलाई यसैगरी सिकाइएको छ । मैले तालिम दिँदा पनि बच्चा नभएका विवाहित दम्पतीले परिवार नियोजनका हर्मोनयुक्त साधन प्रयोग गर्दा हुन्छ भन्छु ।’

उनको जवाफले म अवाक भएँ । कुराकानी अगाडि बढाउँदै मैले भने, ‘हामी पनि परिवार नियोजनका साधन प्रयोग गर्न सिकाउँछौं तर एउटा बच्चा पाएपछि मात्र । जसले तपाईंलाई यो सिकायो उसले आफ्नो छोरी, बुहारी, भान्जी कसैलाई पनि एउटा बच्चा नजन्माई परिवार नियोजनको साधन प्रयोग गर्न लगाउँदैन । यो तपाईंप्रति गरिएको अन्याय हो ।’

परिवार नियोजनको साधनले महिलालाई गर्भवती हुनबाट रोक्छ । उनको जीवनको रक्षा गर्छ तर जथाभावी प्रयोग गर्दा यसले महिलाको स्वास्थ्य जीवनमा नराम्रा असर पर्न सक्छन् भन्नेबारे के स्वास्थ्य मन्त्रालयले विचार गरेको छ ? एउटा पनि बच्चा नभई यसरी महिलाले परिवार नियोजनको सुई प्रयोग गर्दा कहिलेकाहीँ लामो समयसम्म बच्चै नहुने सम्भावना बढ्छ । सुदूरपश्चिमका महिलाहरूले गर्भ नरहोस् भनेर पहिलो बच्चा नहुँदै यसरी अनेक साधन प्रयोग गर्दा उनीहरूको बच्चा जन्मन ढिलो हुन्छ । यसले गर्दा उनीहरूलाई घर–समाजले अपमानित गरिन्छ । श्रीमान्ले ‘बाँझी भई’ भनेर अर्को विवाह गर्छन् । अनि ती महिलाका जीवनमा अनेक दुःख आइपर्छ ।

सुदूरपश्चिममा मात्र होइन, नेपालका विभिन्न ठाउँमा पनि यसरी एउटा पनि बच्चा नपाई हर्मोनयुक्त परिवार नियोजनको साधन प्रयोग गरे हुन्छ भनेर स्वास्थ्य मन्त्रालयले सिकाउने रहेछ । महिलाको शरीरलाई केवल यन्त्र ठान्ने मानसिकताले गर्दा तराई र सुदूरपश्चिमका महिलाहरूले कति गाह्रो जीवन बिताउनुपर्छ भन्ने कुरा स्वास्थ्य मन्त्रालयका पदाधिकारी केही दिन त्यहीँ गएर बसे थाहा भइहाल्छ ।

सुदूरपश्चिमकी साउद थर गरेकी २० वर्षीया महिलाको सरकारी जागिरमा नाम निस्केको रहेछ । त्यतिबेला उनको ३ महिनाको गर्भ रहेछ । गर्भवतीलाई तालिम दिँदैनन् भन्ने थाहा पाएपछि उनले १२ हप्तामा गर्भ तुहाउने औषधि खाइछन् । औषधि सेवनपछि अत्यधिक रगत बगेछ । परिवारले अस्पताल लग्यो भने स्वास्थ्यकर्मीले गाली गर्छन् कि भन्ने डरले घरमै राखेछन् । दुई दिनपछि रगत धेरै बगेकाले उनको मृत्यु भएछ । त्यहीँको एक सामुदायिक स्वास्थ्यचौकीका स्वास्थ्यकर्मीले यो घटना बताउँदा म झसंग भएकी थिएँ । २० वर्षीया साउदको मृत्यु सायद मातृ मृत्युमा दर्ता गरिएन, किनकि उनी गर्भ रहेपछि जाँच गराउन गएकी थिइनन् । यदि गएको भए उनलाई स्वास्थ्यकर्मिले ‘पहिलो गर्भ’ सकेसम्म तुहाउनु हुँदैन भनेर सल्लाह दिन्थे होलान् । तर यस्तो जानकारी गाउँघरमा कसले दिने ?

यति सुनाइसकेपछि ती स्वास्थ्यकर्मीले त्यहीँको अर्को यस्तै घटनाबारे बताइन् । बुढा थर गरेकी महिलाका छवटा बच्चा भइसकेका रहेछन् । श्रीमान्ले गर्भनिरोधक साधन प्रयोग गर्न नदिएर सातै बच्चा पाउँदा उनको मृत्यु भएको रहेछ । परिवार नियोजनको साधन प्रयोग गरे ‘म नहुँदा अरूसँग पल्किन्छे’ भन्ने धारणा त्यहाँका पुरुषहरूमा रहेछ । उनी त्यतिबेला एकदमै पातली थिइन् रे ! उनले स्वास्थ्यकर्मीलाई भनेकी पनि रहिछन्, ‘मलाई, जतकाल (यो गर्भ) त मेरो काल नै हुन्छ कि क्या हो, जस्तो लाग्छ ।’ उनी कतै जँचाउन पनि गइनछन् । घरमै बच्चा पाएपछि उनको रगत धेरै बगेछ । ती स्वास्थ्यकर्मीले यो खबर पाएपछि अस्पताल लौजाने तयारी गर्दै थिइन् तर उनी नपुग्दै ती महिलाको ज्यान गएछ । स्वास्थ्यकर्मीले भनिन्, ‘मैले कति प्रयास गर्दा पनि उनलाई गर्भवती हुनबाट रोक्न सकिनँ उनको ज्यान बचाउन सकिनँ ।’ त्यसपछि उनको आँखाबाट आँसु झर्‍यो । लोग्नेको कुरा काट्ने साहस नभएकाले ती महिलाको मृत्यु भयो । सायद ती महिलाको पनि मातृ मृत्यु दर्तामा नाम चढेन ।

एकतिर नचाहिने ठाउँमा परिवार नियोजनको साधन प्रयोग गरेर महिलाको प्रजनन स्वास्थ्यमै नराम्रो असर परेको छ, अर्कोतिर महिलाले बच्चा नहोस् भन्ने चाहेर पनि परिवार नियोजनका साधन प्रयोग गर्न पाएका छैनन् । दुवै अवस्थामा महिलाको जिन्दगी खतरामा परिरहेको छ । महिलाको प्रजनन स्वास्थ्यलाई केवल औषधिले मात्र उपचार गर्छ भन्ने आमबुझाइ छ । महिलाप्रति गरिने व्यवहारले पनि महिला स्वास्थ्यमा असर पार्छ । प्रजनन स्वास्थ्यका समस्या सामाजिक कुरीतिसँग पनि गाँसिएका छन् ।

सुदूरपश्चिमका महिलाहरूलाई दिनदिनै यस्तो समस्या पर्छ तर भन्ने ठाउँ नभेटेर उनीहरू चुप बस्छन् । जनस्वास्थ्य कार्यालयको अनुगमनमा सायद यस्ता समस्याका बारे छलफलै हुँदैन । अनि महिला भएर जन्मनु श्राप नै होजस्तो हुन्छ, सुदूरपश्चिममा ।