तर्साएर होइन, मायाले सिकाऔं

सायद, भयरहित सिकाइका लागि सरकार र गैरसरकारी निकायहरूले गरिरहेका प्रयासहरू पर्याप्त छैनन्, शैक्षिक संस्थाहरू पनि यसबारे पूर्ण रूपमा सचेत भैसकेका छैनन् र शिक्षकहरू स्वयं नै दण्डरहित सिकाइप्रति प्रतिबद्ध छैनन् । जस–जसको जे–जे कमजोरी भए फनि आजको मितिमा समेत कक्षाकोठामा शिक्षकको त्रूर व्यवहार कायम रहनु हाम्रो शिक्षण पद्धतिको ठूलो समस्या हो । त्यसैले, सम्बद्ध सबै पक्षले यसको निराकरणका उपाय पहिल्याउनुपर्छ ।

गत शुक्रबार मात्रै काठमाडौंको गोकर्णेश्वर नगरपालिकास्थित एक स्कुलका विद्यार्थी प्रिन्सिपल र होस्टल इन्चार्जको कुटाइबाट घाइते भएको खबर प्रकाशमा आएको छ । ती विद्यार्थीको दोष यति थियो— परीक्षामा अनुत्तीर्ण अन्य विद्यार्थीलाई प्रिन्सिपल र होस्टल इन्चार्जले पाइपले पिट्न थालेपछि उनले नपिट्न आग्रह गरेका थिए ।

चैत ३ गते पनि अछामको साँफेबगर–११ देवीस्थानस्थित एउटा माध्यमिक विद्यालयका प्रधानाध्यापकको कुटपिटबाट कक्षा १० का विद्यार्थी घाइते भएका थिए । गणित विषयको गृहकार्य नगरेको भन्दै प्रधानाध्यापकले गाला र कानमा पिट्दा उनको टाउको र कानमा असर परेको थियो । यी त प्रतिनिधि उदाहरण मात्र हुन्, ब्लेडले चिर्न लगाएकादेखि कानको जाली फुट्नेगरी पिटेकासम्मका शिक्षकहरूका अमानवीय हर्कतसम्बन्धी यस्ता समाचारहरू वर्षैभरि आइरहेका हुन्छन् ।

खासमा, कैयौं विद्यालयमा अहिले पनि विद्यार्थीका लागि त्रासको वातावरण छ । शिक्षकहरू भयरहित शिक्षाको अवधारणासँग प्रतिकूल हुने किसिमका व्यवहार दोहोर्‍याइरहन्छन् । लाग्छ, सबैजसो यसमा अभ्यस्तजस्तै छन् । जब कुनै शिक्षकको पिटाइका कारण विद्यार्थी घाइते नै हुन्छ, अनि मात्रै यसबारे समाचार बाहिर आउँछ, र चर्चा–परिचर्चा सुरु हुन्छ । विज्ञहरू भन्छन्— शिक्षकमा शिक्षणप्रतिको असन्तुष्टि, पारिवारिक द्वन्द्व र प्रेरणादायी व्यवहारसहितको सिकाइ पद्धति नहुँदा विद्यालयमा कुटपिट र यातनाका घटना भैरहेका हुन् ।

शिक्षकले जुनसुकै परिस्थितिमा पनि आफ्नो कुनै असन्तुष्टि वा अरू कसैसितको रिस विद्यार्थीमाथि पोख्न पाइँदैन । विद्यालय प्रशासनले पनि कक्षाकोठालाई अनिवार्य रूपमा दण्डरहित बनाउनुपर्छ । यातना दिने शिक्षकलाई कानुनी कारबाही दिलाउन विद्यार्थी र अभिभावक मात्र होइन, स्वयं विद्यालय पनि अग्रसर हुनुपर्छ । अनि मात्रै विद्यालयमा भयरहित सिकाइको वातावरण सिर्जना हुन्छ र विद्यार्थीले शिक्षाको घोषित उद्देश्य हासिल गर्न सक्छन् ।

कतिपय घटनामा शिक्षकको मनसाय असल नै हुन सक्छ, अज्ञानताका कारण अभिभावकले पनि शिक्षकले पाट्टपिट्ट हिर्काउनुलाई सामान्य नै मानेका हुन सक्छन्,  तर पनि यसरी दण्ड दिनु कानुनी रूपमा वर्जित छ र सिकाइका दृष्टिकोणले घातक पनि । २०४८ सालको बालबालिका ऐनले शिक्षकलाई सामान्य तवरले पिट्न छुट नै दिएको भए पनि पछि त्यसलाई सर्वोच्च अदालतले अमान्य घोषित गरेको थियो ।

अहिले त संविधानको धारा ३९ ले नै ‘बालबालिकालाई घर, विद्यालय वा अन्य जुनसुकै स्थान र अवस्थामा शारीरिक, मानसिक वा अन्य कुनै किसिमको यातना दिन पाइने छैन’ भनेको छ । बालबालिकासम्बन्धी ऐन–२०७५ ले घर, विद्यालय वा जुनसुकै स्थानमा शारीरिक वा मानसिक दण्ड दिने वा अमयार्दित व्यवहार गर्ने र शारीरिक असर वा चोट पुर्‍याउनेलाई ५० हजार रुपैयाँसम्म जरिवाना र एक वर्ष कैद सजाय तोकेको छ । शिक्षा नियमावलीले पनि विद्यार्थीलाई शारीरिक वा मानसिक यातना दिन नपाइने भनेको छ । तसर्थ, कानुनी रूपमा बर्जित र बालबालिकाको सिकाइको अवरोधकका रूपमा रहेको विद्यार्थीलाई दण्ड दिने प्रवृत्ति रोकिनैपर्छ ।

• किन पिटिन्छन् विद्यार्थी ?

शिक्षकहरूले बुझ्नुपर्छ— अनुशासित र मर्यादित राख्ने नाममा विद्यार्थीलाई दण्ड दिनु उनीहरूको शिक्षण–सिकाइप्रतिको प्रतिबद्धता होइन, आपराधिक कसुर हो । विभिन्न अध्ययनहरूका अनुसार शिक्षक वा विद्यालय प्रशासनले दिने कुनै पनि शारीरिक/मानसिक सजायले विद्यार्थीको सिकाइमा सुधार गर्दैन, उल्टो हानि गर्छ । सबभन्दा पहिला त उनीहरूलाई विद्यालय र शिक्षकहरूप्रति नै विरक्ति लाग्न सक्छ । आत्मविश्वास घट्दै जान्छ, हीनताबोध र ग्लानिले सताउनाले सिक्ने क्षमतामा कमी आउँछ । कति त तिरस्कृत भएको सम्झेर असामाजिक क्रियाकलापमा पनि लाग्न सक्छन् । कतिमा प्रतिशोधको भावना पनि पलाउँछ । सबैभन्दा डरलाग्दो त यसले हिंसालाई बढावा दिन्छ । तसर्थ, दण्डको आडमा होइन, प्रेरणाको बलमा मात्रै बालबालिकालाई सिकाउन र उनीहरूका आनीबानी सुधार्न सकिन्छ भन्ने तथ्यलाई सबैले हृदयंगम गर्नुपर्छ ।

बालबालिकालाई विद्यालयमा टिकाउनु शिक्षाको एउटा राष्ट्रिय चुनौती हो । विद्यार्थीले यसरी बीचमै कक्षा छाडेर हिँड्नुको एउटा कारण विद्यालयमा दिइने दण्ड पनि हो । त्यसैले, सिक्ने ठाउँमै पिटाइ खाने डर विद्यार्थीलाई हुनु हुँदैन । यसका लागि सबभन्दा पहिले शिक्षक नै सचेत हुनुपर्छ । उनीहरूले डरले सिकाउन सकिन्छ भन्ने मान्यता त्यागेर प्रेमले सिकाउन थाल्नुपर्छ । र, विद्यार्थीलाई आफूले जे गरे पनि हुन्छ भन्ने प्रवृत्ति त्याग्नुपर्छ । शिक्षकले सही प्रेरणा दिन सकेमा विद्यार्थीले गल्तीबाटै ज्ञान लिन सक्छन्, जुन सिकाइको एउटा प्रक्रिया हो । यस्तै, विद्यालय प्रशासन र स्थानीय सरकारहरूले शिक्षकलाई दण्डरहित शिक्षाबारे प्रशिक्षित गर्नुपर्छ । शिक्षकहरू तनावमुक्त भएर मात्र कक्षाकोठामा प्रवेश गर्ने वातावरण निर्माण विद्यालय प्रशासनले गर्नुपर्छ । अभिभावक र समाजले पनि यस पक्षमा निगरानी गर्नुपर्छ । सबै पक्षको प्रयासबाट विद्यालयमा भयको वातावरण हटाउनुपर्छ ।