कान्तिपुर वेबसाईट
AdvertisementAdvertisement
२२.१२°C काठमाडौं
काठमाडौंमा वायुको गुणस्तर: १५५

मधेसमा पितृसत्ता

पितृसत्ताको मूल चरित्र महिलालाई शोषण, दमन र नियन्त्रण गर्नु नै हो, जसको निरन्तरताका लागि त्यसअनुकूलको परम्परा, धर्म, संस्कृतिको निर्माण गरिएको हुन्छ ।
रीता साह

हालैको जनकपुर साहित्य महोत्सवको ‘वैदेहीहरू’ सत्रमा पत्रकार मनिका झाले भनिन्, ‘जनकपुरमा बसेर म सीता बन्दिनँ भन्नु अपराध हुनेछ । सीता भनेको इतिहासकै सशक्त पात्र हुन् । सीता जनकपुरको हरेक घरमा होस् र म पनि जनकपुरको एक सीता भएकोमा गर्व गर्दछु ।’

मधेसमा पितृसत्ता

त्यसको केही साताअघि काठमाडौंको महिला मार्चमा जनकपुरकै सपना सञ्जीवनीले ‘हम आब सीता नै बनबौ’ शीर्षक कविता वाचन गरेकी थिइन् । मनिकाको उक्त भनाइलाई धेरैले सपनाको उद्घोषको प्रतिवादका रूपमा अर्थ्याए । कवितामार्फत सपनाले समाजमा प्रचलित पौराणिक कथा, किंवदन्तीहरूमा महिलालाई जहिले पनि कमजोर पात्रका रूपमा उभ्याइने मानकप्रति प्रश्न उठाएकी थिइन् । यसअघि कुनै मधेसी महिलाले सार्वजनिक रूपमा त्यस्तो प्रश्न गर्ने हिम्मत गरेका थिएनन् । तर, स्याबासी पाउनुपर्नेमा सपनाले अनेकौं लाञ्छना र धम्की पाइन् । काठमाडौंको एक तप्का सपनाको तर्कको पक्षमा थियो भने, मधेसी समाजको ठूलो हिस्साले धर्म–संस्कृतिमाथिको प्रहार भन्दै उनको विरोध गर्‍यो ।

दुई पक्षबीच तर्क–वितर्क भइरहेकै बेला दलित अभियन्ता राजकिशोर रजकले नयाँ प्रश्न गर्दै अर्को लेख लेखे । उनले सीतासम्बन्धी भाष्यका निर्माताहरूमाथि नै प्रश्न गरे । उनको प्रश्न छ, ‘कसको भाष्य हो हम आब सीता नै बनबौ ?’ र उनको तर्क छ, ‘लैंगिक समानताको बाधक केवल पितृसत्ता होइन, जात व्यवस्था पनि हो । केवल पितृसत्ताको बहसले बहुजन महिलालाई समेट्दैन । त्यसैले लैंगिक समानताको बहसलाई ब्राह्मणवादी पितृसत्ताको कोणबाट पनि विश्लेषण गर्नुपर्छ ।’ यसअघि मधेसमा पितृसत्तात्मक संरचना र सोचबारे यस किसिमको बहस भएकै थिएन । तसर्थ मधेसमा लैंगिक सम्बन्ध, जात व्यवस्था, पितृसत्तात्मक संरचना र सोचबारे नयाँ शिराबाट विमर्श हुनु आवश्यक छ ।

के हो पितृसत्ता ? यसले कसरी काम गर्छ ?

परिवार, समाज र राज्यमा पुरुषको सर्वोच्चता कायम रहनु पितृसत्ता हो । वर्तमान सामाजिक संरचनामा पितृसत्ताले सिर्जना गरेका मूल्य–मान्यता र परम्पराहरूबाट समाज, परिवार, समुदाय, राज्य चलिरहेका छन् । पितृसत्तात्मक संरचना पुरुषको वंश परम्परामा आधारित हुन्छ भने, महिलाहरू पुरुषको इसारा, आज्ञा, आदर्श र निर्देशनमा चल्छन् । अर्थात्, महिलाहरू पुरुषको अधीनता स्वीकार गर्न बाध्य हुन्छन् । पितृसत्ता केवल पुरुषबाट सञ्चालित नभई महिलाबाट पनि हुने गर्छ । कुनै महिलाले पितृसत्तात्मक मूल्यमान्यताको अभ्यास गर्नु भनेको पनि पितृसत्तात्मक सोचलाई बढावा दिनु नै हो ।

परिवारमा पितृसत्ता : मधेसी समाजमा घरको मूली पुरुष हुन्छन् । घरको वंश, अंश, निर्णय लिने र नियन्त्रण गर्ने अधिकार पुरुषमा निहित हुन्छ । यो परम्परा क्रमशः हजुरबुबा, बुबा, छोरा, नाति, पनातिमा हस्तान्तरण हुन्छ । घरको सम्पत्तिमा आमा, पत्नी, छोरी र नातिनीको अधिकार हुँदैन । घरमा कुनै निर्णय लिनुपरे पुरुषको निर्णयलाई नै सर्वोपरि मानिन्छ । कथंकदाचित् कुनै परिवारमा महिलाको नेतृत्व चलेको छ भने समाजमा त्यसलाई ‘मौगियाही परिवार’ भन्दै कटाक्ष गरिन्छ । विवाहका लागि केटा र केटी छनोट गर्ने, कुरा छिन्ने, छेका (टीकाटालो) मा जाने, जन्ती जानेजस्ता संस्कारमा महिलाको सहभागिता (अपवादबाहेक) वर्जित हुन्छ । मधेसी समुदायमा अझै पनि प्रेम विवाह, अन्तरजातीय विवाहमा छोराछोरीका लागि फरक मापदण्ड पाइन्छ । छोराले प्रेम विवाह वा अन्तरजातीय विवाह गर्दा धेरै हदसम्म स्वीकार हुने तर छोरीले गर्दा घर/समाजको इज्जत जाने ठानिन्छ । पछिल्लो समय शिक्षित एवं सहरिया परिवार केही हदसम्म बदलिए पनि ग्रामीण भेगमा पुरानै सोच कायम छ ।

मधेसमा महिलाहरू मलामी जाने चलन छैन । मृत्यु भएका कुनै व्यक्तिका सन्तान छोरीछोरी मात्रै छन् भने पुरुष नातेदार खोजेर दागबत्ती दिन लगाइन्छ । मृत्यु संस्कारपछिका काजकिरियाहरूमा पनि छोरा र छोरीका लागि अलग–अलग मापदण्ड छन् । छोरीहरू तीन दिनपछि कपाल र नङ काटेर चोखो हुनुपर्ने चलन छ भने छोराहरूले नौ दिनपछि मात्र त्यस्तो गर्न पाउँछन् । मृत्यु संस्कारको हरेक विधिमा छोरा अनिवार्य चाहिने परम्परा छ ।

समाजमा पितृसत्ता : मधेसको हरेक टोल र गाउँमा पञ्चहरू रहने व्यवस्था छ, जसले गाउँमा द्वन्द्व उत्पन्न हुँदा मेलमिलाप गराउँछन् । खासमा त्यो अनौपचारिक न्याय प्रणाली हो । तर ती पञ्चहरूमा कहिले पनि महिला हुँदैनन् । पञ्चैतीमा पनि महिलाको उपस्थिति वर्जित गरिएको हुन्छ । कुनै महिला दोषी छन् भने उनलाई बयानका लागि मात्रै उपस्थित गराइन्छ ।

मधेसी समाजमा प्रायः जातका जातीय संगठन छन् । जातीय संगठनहरूका मान्यजन (माइनजन) को काम हुन्छ, आफ्नो संगठनका सदस्यहरूका घरमा हुने विवाह, मृत्यु आदि संस्कारबारे जानकारी लिने र केकति भोज गर्नेबारे निर्णय लिने । कुनै युवायुवतीले अन्य जातका युवायुवतीसँग विवाह वा प्रेम सम्बन्ध राखेको पाइयो भने तिनीहरूलाई छुट्ट्याउने वा तह लगाउने जिम्मा माइनजनकै हुन्छ । तर ती माइनजन पुरुषहरू नै हुन्छन् । गाउँमा हुने भोजमा पनि लैंगिक विभेद स्पष्टै देखिन्छ । भोज सानो होस् कि ठूलो, पुरुष र महिला एकै ठाउँमा बसेर खाने चलन छैन । अझै धेरै गाउँ समेटेर गरिने ठूलो (सभा) भोजमा महिलाहरू प्रायः जानै पाउँदैनन् । गाउँमा हुने सामूहिक भोजमा पनि पुरुषहरूले खाइसकेपछि महिलालाई छुट्टै खुवाउने चलन छ । यसले घरमा जस्तै समाजमा पनि महिलाको दर्जा दोयम नै रहेको देखाउँछ ।

धार्मिक संस्थामा पितृसत्ता : ग्रामीण समुदायमा मठ, मन्दिर, शक्तिपीठजस्ता धेरै धार्मिक संस्था हुन्छन् । यस्ता धार्मिक संस्थाका धर्मगुरु र मठाधीशहरू पुरुष नै हुन्छन् । कतिपय मठाधीशले आफ्नो सेवाशुश्रूषा गर्न महिलालाई राखेका हुन्छन्, जसलाई दासी वा माईराम भनिन्छ । मन्दिरको साधनस्रोत, निर्णय प्रक्रियामा ती दासी वा माईरामको पहुँच हुँदैन । उनीहरू सेवक मात्रै हुन्छन् । परिवारजस्तै समाजको हरेक एकाइमा, साधनस्रोत र निर्णय प्रक्रियामा पुरुषको मात्रै वर्चस्व हुन्छ । जातीय कोणबाट हेर्दा, दलित समुदायमा भन्दा उच्च जातमा कठोर पितृसत्ताको अभ्यास भएको पाइन्छ ।

अन्त्यमा, पितृसत्ता एक विचार हो, जसको निर्माण पुरुषहरूले नै गरेका हुन् । पितृसत्तात्मक सोचको मूल चरित्र महिलालाई शोषण, दमन र नियन्त्रण गर्नु नै हो । निरन्तरताका लागि त्यसअनुकूलको परम्परा, धर्म, संस्कृतिको निर्माण गरिएको हुन्छ । जस्तै– हरेक व्रतमा महिला नै उपवास बस्नुपर्छ । महिलाले उपवास आफ्ना लागि होइन, आफ्ना श्रीमान्, छोरा, नातिको लामो आयु र प्रगतिका लागि बस्नुपर्ने हुन्छ । व्रत नबस्ने महिलालाई कुसंस्कारीको बिल्ला भिराइन्छ । मधेसी समाजमा सारी लगाउने, व्रत बस्ने, आफूलाई चित्त नबुझे पनि नबोल्ने, परिवारले निर्णय गरेको केटासँग विवाह गर्ने, आफूमाथि जति हिंसा भए पनि सहेर बस्ने महिलालाई सुसंस्कारी मानिन्छ । यी र यस्ता लैंगिक विभेदसम्बन्धी सोचहरू प्राकृतिक होइनन्, समाजले बनाएका हुन् । यदि कुनै परम्परा, संस्कृति, धर्म र संस्कारले लैंगिक विभेदकारी अभ्यासलाई निरन्तरता दिन्छ भने त्यसमाथि प्रश्न गर्ने कि नगर्ने ? मूल कुरा यो हो ।

प्रकाशित : चैत्र २०, २०७७ ०८:०७
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्
जनताको राय

बैंकमा लगानीयोग्य रकम थुप्रिएर साढे ६ खर्ब नाघेको छ। बैंकहरूले ब्याजदर घटाउँदासमेत कर्जा प्रवाह बढ्न नसक्नुको कारण के हो?