कोभिड भ्याक्सिन र अफवाह

खुला सिमानाका कारण नेपाली जनता कोभिडबाट सुरक्षित नभएसम्म ‘ट्रान्स बोर्डर इन्फेक्सन’ को सम्भावनालाई न्यूनीकरण गर्न भारतले पनि जनस्वास्थ्य कूटनीतिअन्तर्गत नेपाललाई पहिलो चरणमा १० लाख खोप उपलब्ध गराएको छ । पहिलो चरणमा स्वास्थ्यकर्मी तथा सञ्चारकर्मीहरूलाई खोप लगाइसकेपछि नेपाल सरकारले बाँकी जनसंख्यालाई भ्याक्सिन किनेरै खोप लगाउने नीति अवलम्बन गरे पनि आमजनमा यसबारे हिचकिचाहटसमेत उत्तिकै देखिन्छ ।

डब्लूएचओको सन् २०१९ को प्रतिवेदनअनुसार, खोप लगाउन गरिने हिचकिचाहट (भ्याक्सिन हेसिटेन्सी) विश्वका दस जनस्वास्थ्य खतरामध्ये पर्छ । भ्याक्सिन उपलब्ध भएपछि पनि ढिला लगाउनु वा भ्याक्सिनले रोगप्रतिरोधी क्षमता बढाउने वैज्ञानिक आधारहरूमा विश्वास नगर्नु ‘भ्याक्सिन हेसिटेन्सी’कै संकेत हो । यद्यपि विकसित देशहरूमा समेत स्वास्थ्य विज्ञानमा भएका नयाँ आविष्कारहरूको प्रयोगमा सशंकित हुनेहरू उत्तिकै हुन्छन् । अमेरिकामा कोभिड–१९ विरुद्ध भ्याक्सिन उपलब्ध भइसकेपछिको अवस्थामा गोराभन्दा काला जातिका मानिस भ्याक्सिन लगाउन ज्यादा अनकनाउने गरेको जनवरी २०२१ मा ‘ल्यान्सेट’ जर्नलमा प्रकाशित लेखमा उल्लेख छ । ड्याले र डानियल ओकोरुडुडुको उक्त संयुक्त लेखअनुसार, सदियौंदेखिको संरचनागत हिंसाका कारण बहिष्कृत हुनुपर्दाको पीडा वा इतिहासमा आफूहरूमाथि गरिएको चिकित्सकीय ट्रायलका कारण रुष्ट भएर पनि कोभिड भ्याक्सिनलाई लिएर काला जातिहरूमा त्यस्तो हिचकिचाहट देखिएको हो । सन् २००९ मा फ्रान्समा पनि इन्फ्लुएन्जा ए (एएचवान एनवान) विरुद्ध भ्याक्सिन लगाउन त्यहाँका नागरिक लामो समयसम्म उत्सुक देखिएका थिएनन् । ‘ल्यान्सेट’ मै प्रकाशित मानिसहरूको आनीबानीमा आधारित भएर गरिएको एक प्रक्षेपणअनुसार, फ्रान्समा कामकाजीमध्ये झन्डै २९.४ प्रतिशत मानिस कोभिडविरुद्ध भ्याक्सिन लगाउन सशंकित देखिएका छन् ।

आममानिसमा यस्तो हिचकिचाहटका पछाडि थुप्रै तत्त्वले काम गरिरहेका हुन्छन्, जसमध्ये डनिङ क्रुगर इफेक्ट पनि एक हो । विज्ञानमा जुनसुकै अवधारणा तथ्य हो वा होइन भन्न प्रमाणको आवश्यकता हुन्छ । आफूसँग कुनै वैज्ञानिक प्रमाण नभईकन आफूलाई सम्बन्धित विषयविज्ञलाई भन्दा बढी ज्ञान छ भन्ने भ्रम लिएर हिँड्ने व्यक्ति वा समूहलाई डनिङ क्रुगर इफेक्टबाट प्रभावित भएको मानिन्छ । डेभिड डनिङ र जस्टिन क्रुगरजस्ता मनोविद्हरूले सन् १९९९ मा मानिसको सोच्ने प्रणालीबारे गरेको अनुसन्धानमा आधारित भएर यस अवधारणाको प्रतिपादन गरेका थिए । समाजमा प्रवाह भइरहेका गलत तथ्य तथा समाचारहरूका साथै अधुरोर बंग्याइएका तथ्यहरूमा आधारित सूचनाहरूबारे संश्लेषणात्मक विचारहरू राख्न नसक्नु नै डनिङ क्रुगर इफेक्टको लक्षण हो । नयाँ र फरक सूचनाहरूप्रति आकर्षित भएर आफूलाई अरूभन्दा पृथक् सोचयुक्त व्यक्तिको रूपमा समाजमा स्थापित गर्ने होडबाजीमा त्यस्ता व्यक्तिहरूले समाजलाई दिग्भ्रमित तुल्याई डरको खेती गरिरहेका हुन्छन् । अल्पज्ञानले मनमस्तिष्कमा शासन गरिसकेपछि तथ्यमा भन्दा मिथ्यामा विश्वास गर्ने जमातहरूका कारण यस्तो सन्देहवाद हाबी हुने गर्छ । अमेरिकाकै सन्दर्भमा पनि दादुरा (मिजल्स), हाँडे (मम्स) र रुबेला जस्ता भ्याक्सिनहरूले बालबालिकामा अटिजम (मस्तिष्क पक्षाघात) जस्ता रोगहरू लगाउन सक्छन् भन्ने दाबी गरिएको ‘वैज्ञानिक लेख’ लाई सम्बन्धित जर्नलले हटाउनुपरेको दृष्टान्त छ ।

कोभिडसम्बन्धी थुप्रै सूचना तथा भ्याक्सिनको सवालमा प्रवाह भइरहेका विचारहरूको पनि वैचारिक संश्लेषण आवश्यक हुन्छ । संज्ञानात्मक ज्ञान (मेटाकग्निटिभ) को अभावमा आफ्नो ज्ञानको सीमालाई मूल्यांकन गर्न नसक्दा पनि डनिङ क्रुगर इफेक्टको भुमरीमा फसिने सम्भावना हुन्छ । यसबाट प्रभावित व्यक्तिहरू आफ्नो ज्ञानको सीमितताको मात्र नभई अरूमा निहित ज्ञानको दायरा पनि मूल्यांकन गर्न असमर्थ हुन्छन् । त्यस्ता व्यक्तिहरू भ्याक्सिनको प्रयोगलाई के–कति कारणले सुरक्षित र प्रभावकारी दावा गरिएको हो भनी वैज्ञानिक प्रमाणहरूको खोजी गर्नुभन्दा भ्याक्सिनले मानव स्वास्थ्यमा पार्न सक्ने नकारात्मक असरसम्बन्धी सूचना संकलन गर्न बढी आकर्षित हुन्छन् । फलस्वरूप उनीहरू भ्याक्सिनविरोधीले चलाएका अफवाहहरू संकलन गरेर आफूनजिकका व्यक्तिहरूलाई समेत भ्रममा राख्न सफल भएको देखिन्छ । यस्ता व्यक्तिहरू आफूद्वारा संकलित भ्रामक सूचनाहरूलाई वैज्ञानिक प्रमाणहरूले गलत साबित गरिदिएको अवस्थामा तथ्यहरूलाई स्वीकार गर्नेभन्दा षड्यन्त्रको सिद्धान्तको लेप लगाएर तथ्यलाई थप शंकास्पद बनाउन उत्प्रेरित हुन्छन् ।

कोभिड सिर्जित जनस्वास्थ्य संकट र भ्याक्सिनलाई शक्तिराष्ट्रहरूले नाफा आर्जनकै लागि फैलाएको विश्वव्यापी जालोका रूपमा अर्थ्याउन पनि पछि पर्दैनन् । यस्ता व्यक्तिहरूले केही मानिसमा देखापर्ने एकाध सबुत (एनेक्डोटल इभिडेन्स) हरूलाई जम्मा पारेर, भ्याक्सिन लगाएपछि अन्य कारणले भएको मृत्युका घटनाबारे भावनात्मक सन्देशहरू प्रवाह गरी भ्याक्सिनविरोधी जनमत तयार गर्ने कोसिस गर्छन् । स्वास्थ्य विज्ञानले चरणबद्ध अनुसन्धानका विधिहरू पछ्याएर विकास गरेको प्रमाणमा आधारित तथ्यहरूलाई आलोचनात्मक प्रश्नहरूको कसीमा संश्लेषण गर्नेभन्दा त्यस्ता व्यक्तिहरू आफू निरपेक्ष रूपमा सही भएको र अरूलाई पूर्णरूपमा गलत देख्ने भ्रमबाट गुज्रिरहेका हुन्छन् ।

सामाजिक सञ्जालहरूबाट फैलाइएका मिथ्या सूचनाहरूलाई चिर्न सक्ने आलोचनात्मक ज्ञानको तह सीमित रूपमा प्रवाह हुँदा पनि वैज्ञानिक आविष्कारलाई स्वीकारभन्दा निषेध गर्ने सोचले बढी महत्त्व पाउन थाल्छ । विश्वभर झन्डै २५ लाख मानिसको ज्यान लिइसकेको कोभिडको खतरनाक अस्तित्वलाई स्वीकार गर्न हिचकिचाउने वा त्यस्तो जोखिमलाई न्यूनीकरण गर्न भ्याक्सिनजस्तो वैज्ञानिक उपलब्धिलाई आत्मसात् नगर्ने व्यक्ति तथा समूहहरू नेपालमा पनि प्रशस्त छन् । केही अनलाइन सामग्री वा भ्याक्सिनविरोधी ब्लगहरू वा युट्युबका भिडियो हेरेर सम्बन्धित विषयविज्ञहरूले पेस गरेका तर्क वा प्रमाण नै अपुरो देख्ने प्रवृत्तिले फैलाएको कोभिडजन्य अफवाहहरूको सिकार नेपाली जनमानस पनि भइसकेको छ । आफूलाई प्रगतिशील भन्न रुचाउने तर समाजमा अप्रगतिशील भ्रमहरू छर्न उद्यत केही व्यक्तिले कोभिड केही पनि होइन भनेर प्रमाणित गर्न फैलाइएको अफवाहका कारण भ्याक्सिनको सहज स्वीकारोक्तिलाई लिएर आममानिसमा अन्योल व्याप्त छ ।

समाजमा आलोचनात्मक ज्ञानको प्रवाह गर्ने व्यक्तिहरूले आफ्नो अनुकूलतामा अभिव्यक्त गर्ने अवसरवादी प्रगतिशीलताजस्ता वैचारिक रुझानहरूका कारण पनि आमजनको वैचारिकीमा ठूलो प्रभाव परिरहेको हुन्छ । उदाहरणका लागि, जनभावनालाई प्रतिनिधित्व गर्नुपर्ने नागरिक आन्दोलनले ‘सेक्युलर’ अभ्यासहरू गर्नुभन्दा पनि संरचनागत लाभ प्राप्त गरेका जातविशेषका संस्कारजन्य अभ्यासहरूलाई ज्यादा महत्त्व दिने गरी जनैको प्रदर्शन गर्नु सैद्धान्तिक र व्यावहारिक दृष्टिले नै उचित होइन । ‘पोलिटिकल्ली करेक्ट’ भएरै सोच्ने हो भने नागरिक आन्दोलनको त्यो अभ्यास पनि गलत हो र समाज आक्रान्त भइरहेका बेला कोभिडबारे अफवाह फैलाउने प्रवृत्ति पनि सही होइन । तर अवसरवादी प्रगतिशील रुझानले नागरिक आन्दोलनको जनै प्रदर्शनलाई मात्र सर्वथा गलत देख्छ र आफ्नो पार्टीनिकट व्यक्तिहरूले कोभिड केही होइन भनेर अफवाह फैलाउँदा पनि इतिहासको संगीन घडीमा मौन बसेर प्रत्यक्ष्य वा परोक्ष रूपमा तिनै प्रवृत्तिलाई मलजल गरिरहन्छ ।

जनस्वास्थ्यको आमूल रूपान्तरणको सवालमा नेपालको कुनै पनि पार्टीमा न्यूनतम मार्गचित्र पनि नभएकाले अवसरवादी प्रगतिशीलहरूको बोलीमा पनि मौसमी फेरबदल हुनु खासै नौलो नहुन सक्छ । तसर्थ राजनीतिक रूपमा आफूलाई प्रगतिशील दाबी गर्नेदेखि लिएर सरकारी ओहोदामा बसेका र जनस्वास्थ्य तथा चिकित्सा विज्ञान अध्ययन गरेकाहरूसम्मले जति धेरै गलत र भ्रामक सूचना उपभोग गर्छन्, त्यति धेरै डनिङ क्रुगर इफेक्टबाट ग्रस्त हुने सम्भावना रहिरहन्छ ।

नेपाल सरकारले विभिन्न चरणमा भ्याक्सिन लगाउने कार्यक्रमहरू सार्वजनिक गरिरहँदा भ्याक्सिनलाई लिएर जनस्वास्थ्य सचेतनामा भने निकै कमी देखिएको छ । नयाँ वैज्ञानिक उत्पादनहरूप्रति आमजनले कस्तो विश्वास गर्छन् भन्ने कुरा जनस्वास्थ्य प्रणालीले कुन तहको वस्तुनिष्ठ सूचना प्रवाह गर्छ भन्ने पाटोले पनि निर्धारण गर्छ । प्रक्रियागत समग्रवादको दृष्टिले व्यक्ति तथा समूहहरूमा निहित मिथ्या विचारहरूलाई वस्तुनिष्ठ सूचना प्रवाह गरेर हटाउनु राज्यको जनस्वास्थ्य प्रणालीको कर्तव्य हो । राजनीतिक नेतृत्वले जनतालाई गर्ने दिशानिर्देशले पनि विज्ञानले उपलब्ध गराएको सुविधालाई सहर्ष कि सन्देहका साथ स्वीकार गर्ने भन्नेमा भूमिका खेलिरहेको हुन्छ । सञ्चारमाध्यममार्फत समाजमा प्रवाह भएका ज्ञान तथा सूचनाका आधारमा आमजनले आफ्नो

साक्षरताको तहअनुसार जनस्वास्थ्यसम्बन्धी निर्णयहरू लिने गर्छन् । भ्याक्सिन लगाएर ‘हर्ड इम्युनिटी’ विकास गर्नु आजको आवश्यकता हो भने, सरकारले पनि यसको वैज्ञानिक महत्त्वबारे बुझाउन बहुविधिमार्फत यथेष्ट सूचना प्रवाह गर्नुपर्छ । युवा जनसंख्या बढी भएको हाम्रो जस्तो देशमा कम जोखिम समूहले भ्याक्सिन लगाई हर्ड इम्युनिटीको विकास गरेर चिकित्सकीय कारणले भ्याक्सिन लगाउन उपयुक्त नमानिने समूहलाई बचाउनका लागि सामाजिक उत्तरदायित्त्व वहन गर्नुपर्छ । भ्याक्सिनको प्रभावकारिता र उपयोगिताबारे यथेष्ट जानकारी नै प्रवाह नगरी लगाउनुपर्छ भन्ने सुगारटानले मात्र आमजनको यसप्रतिको हिचकिचाहट कम हुने देखिँदैन ।

कुनै पनि व्यक्ति तथा समुदायका सामाजिक–सांस्कृतिक विश्वास पद्धति तथा धार्मिक मूल्यमान्यताहरूको मर्मलाई मनन गरेर स्वास्थ्यकर्मीहरूले गर्ने प्रभावकारी परामर्शहरूबाट समेत भ्याक्सिनलगायतका नयाँ वैज्ञानिक आविष्कारहरूलाई सहर्ष स्वीकार गर्ने वा नगर्ने भन्ने तय हुन्छ । यस अवस्थामा सरकारले देशभरका लागि एकै किसिमको सूचना प्रवाह गर्नेभन्दा समाजमा निहित ‘भ्याक्सिन हेसिटेन्सी’ लाई न्यूनीकरण गर्न सूचनाको समतामूलक प्रवाहको अवधारणाबाट अतिरिक्त कसरत गर्नुपर्ने देखिन्छ ।