कानको स्याहार

जब कुनै एक इन्द्रियले काम गर्न छोड्छ तब त्यसको महत्त्व सबैभन्दा बढी हो कि भन्ने महसुस हुन्छ । कोरोना संक्रमणका कारण स्वाद र बास्ना दिने इन्द्रियले काम गर्न छोडेपछि कसरी र कहिले यी इन्द्रियहरूले काम गर्छन् भनी पर्खेको याद अझै कतिपयलाई ताजै होला । त्यस्तै, दृष्टि गुमेकाहरूका लागि दृष्टिको र श्रवणशक्ति नभएकाहरूका लागि सुनाइको महत्त्व अमूल्य हुन्छ । त्यसकारण यी पाँचै इन्द्रियलाई सही अवस्थामा राख्नु जरुरी छ ।

रोग लागेर यी इन्द्रियमध्ये कुनैमा असर परे तुरुन्त उपचार गराउनुपर्छ । कतिपय अवस्थामा उपचार सम्भव नहुन पनि सक्छ, रोकथाम भने गर्न सकिन्छ । यस्तै, श्रवणशक्तिको हेरचाहमा हामी झनै चनाखो हुनुपर्छ । श्रवणशक्तिमा ह्रास आउन नदिन आवश्यक उपाय अपनाउनुपर्छ । चर्को आवाज वा कोलाहलबाट टाढा रहने, मोबाइल फोनको प्रयोग लगातार लामो समयसम्म नगर्ने, सधैं हेडफोन/इयरफोनको प्रयोग गरेर संगीत नसुन्ने, समयसमयमा सुनाइको परीक्षण गराउने, कानमा कुनै समस्या आए सम्बन्धित चिकित्सकलाई देखाउने, कानमा तेल वा अन्य तरल पदार्थ नहाल्ने, कान नकोट्याउने जस्ता कार्यबाट श्रवणशक्ति जोगाउन सकिन्छ । वृद्धावस्था वा कुनै रोगका कारण श्रवणशक्ति जोगाइराख्न नसकिने पनि हुन्छ । यस्तोमा श्रवणशक्तिको पुनःस्थापनाका लागि विविध तरिका अपनाउन सकिन्छ ।

दृष्टि गुमाएकाहरू अर्का व्यक्तिबाट टाढा हुन्छन् भने श्रवणशक्ति गुमाएकाहरू पूरै समाजबाट अलग्गिन्छन् । आफ्नो भावनाको आदान–प्रदान नै श्रवणशक्तिबाट हुने भएकाले सुनाइसम्बन्धी समस्या भएका व्यक्ति एक्लिएर बस्न रुचाउँछन् । हाम्रो समाजमा बहिरोपनलाई हाँसोका रूपमा लिइने भएकाले पनि यस्तो भएको हो ।

अहिलेको समयमा कुनै पनि मानिस श्रवणशक्तिबाट वञ्चित भइरहनुपर्दैन । जन्मजात कान नसुन्नेहरूका लागि होस् वा जीवनको कुनै समयमा श्रवणशक्ति पूरै गुमाएकाहरूका लागि, ‘कक्लियर इम्प्लान्ट’ नामक आधुनिक यन्त्र वरदान नै साबित भएको छ । भित्री कान नै नबनेको अवस्थामा प्रयोग हुने आधुनिक यन्त्र ‘अडिटरी ब्रेनस्टेम इम्प्लान्ट’ तथा ‘मिडब्रेन इम्प्लान्ट’ जस्ता अत्याधुनिक यन्त्रको आविष्कारबाट श्रवणशक्ति जसरी पनि फर्काउन सकिने प्रमाणित भइसकेको छ ।

कानको बाहिरी भाग वा मध्यकानको विकास नभई भित्री कानको मात्र विकास भएका नवजात शिशु तथा व्यक्तिहरू धेरै संख्यामा छन् । कान नभएपछि व्यक्तिहरूको रूप तथा सौन्दर्यमा असर पर्छ नै, सुनाइमा पनि केही कमी आउँछ । हाम्रो समाज राम्रो सुनाइमा भन्दा पनि रूप र सौन्दर्यको पछि बढी लाग्ने गरेको छ । यसरी बाहिरी कान वा कानको नली र जालीको विकास नहुँदा सृजित श्रवणशक्तिको समस्या समाधान गर्न विभिन्न श्रवणयन्त्रको आविष्कार भइसकेको छ । ‘बा हा’, ‘ब्रोन ब्रिज’, ‘भाइब्रेन साउन ब्रिज’ जस्ता अत्याधुनिक यन्त्रको प्रयोगबाट श्रवणशक्तिलाई सामान्य अवस्थामा फर्काउन सकिन्छ ।

कानको भित्री भागमा समस्या भएर सुन्न कम भएकाहरूलाई विभिन्न श्रवणयन्त्र (हियरिङ एड) को प्रयोगबाट सुन्न सक्ने बनाउन सकिन्छ । यी विभिन्न आधुनिक यन्त्रले बाहिरी आवाज (ध्वनि शक्ति) लाई इलेक्ट्रिकल शक्तिमा परिणत गरेर भित्री कानको नसालाई सक्रिय गर्न मद्दत गरी सुन्ने बनाइदिन्छन् । सुनाइसम्बन्धी अपांगता भएका वा न्यून श्रवण भएकालाई यसरी सबल बनाउन सकिन्छ । तर, यस्ता विभिन्न उपकरण आविष्कार भइसक्दा पनि नेपालमा बहिरोपन उन्मूलन हुन सकेको छैन । यस्ता आधुनिक प्रविधि आम नेपालीको पहुँचमा छैनन् । आर्थिक अभाव, चेतनाको कमी र अज्ञानताले गर्दा यस्ता आधुनिक प्रविधि प्रायः नेपालीसम्म पुग्न सकेका छैनन् । नेपाल सरकारले सहज सुनाइका लागि आधुनिक प्रविधियुक्त यन्त्रको प्रयोग गर्नुपर्नेहरूलाई आर्थिक सहायता पनि गर्दै आएको छ । जरुरत भएका तर यस्ता उपकरणको पहुँच नभएकाहरूलाई यसले केही हदसम्म मद्दत गरेको छ ।

श्रवणशक्तिमा कमी आएपछि समयमै उपचार नगर्दा यसले स्थायी रूप लिन सक्छ । श्रवणयन्त्रको प्रयोग गर्नुपर्ने अवस्था भएमा पनि लगाउन लाज मान्ने परिपाटी छ । समाजको हेय दृष्टि र व्यवहारले गर्दा यस्ता उपकरण प्रयोग गर्न कतिपय व्यक्ति रुचाउँदैनन् । श्रवणयन्त्रको प्रयोग गरे पनि धेरैले यसलाई लुकाउन चाहन्छन् । अर्कातिर, श्रवणयन्त्रको हेरचाह तथा मर्मत–सम्भार झन्झटिलो र खर्चिलोसमेत हुन्छ । तर, दृष्टि कम भएकाले चस्मा लगाएजस्तै सुन्न कम भएकाहरूले श्रवणयन्त्रको प्रयोग गर्नुलाई समान्य रूपमा लिनुपर्छ । श्रवण समस्या लिएर बस्नुभन्दा श्रवणयन्त्रको प्रयोग गरी आफ्नो भावना आदान–प्रदान गर्नुपर्छ ।

विज्ञानले बहिरोपनमाथि विजय प्राप्त गरिसकेको छ । तैपनि हेलचेक्र्याइँ र आर्थिक अभावका कारण अझै बहिरोपनलाई अँगालिरहनुपरेको छ । मध्यमवर्गीय परिवारमा जन्मेको कान नसुन्ने शिशुको समयमै उपचार गर्न सकिएन भने जीवनभर नसुन्ने र नबोल्ने अपांगता भएर बाँच्नुपर्छ । तर, समयमै (जन्मेको तीन वर्षभित्र) उपचार गराएमा त्यस्ता शिशुलाई सो अपांगताबाट टाढा राख्न सकिन्छ । कानसम्बन्धी रोग लागेपछि समयमै वास्ता नगरिदिँदा सामान्य उपचारबाट फर्काउन सकिने श्रवणशक्तिका लागि पनि महँगो यन्त्र आवश्यक पर्छ ।

यस वर्षको विश्व श्रवण दिवसको नारा ‘सबैलाई श्रवणको स्याहार : परीक्षण, पुनःस्थापन, दोहोरो कुराकानी’ रहेको छ । आफ्नो श्रवणशक्तिप्रति आफैं सजग बनौं । कानको नियमित परीक्षण गर्ने, सुनाइमा केही समस्या हुँदा आफैं ठीक हुन्छ भनेर नबसी उपचारतर्फ लाग्ने र उपलब्ध आधुनिक यन्त्रको प्रयोग गर्न परामर्श लिने बानी बसालौं ।

(प्रधानांग त्रिवि शिक्षण अस्पतालका सह–प्राध्यापक हुन् ।)